شیوه مبارزه امام رضا(ع) با فساد

انحراف در اندیشه ها مهم ترین عامل رواج فساد در اخلاق و رفتار

اسلام بعد از حکومت پاک نبوی و علوی، دو حکومت به اصطلاح دینی بنی امیه و بنی عباس را تجربه کرد که عمده فساد در این دو حاکمیت و حکومت بود. امام رضا (ع) با توجه به موقعیت زمان و نوع فسادی که رواج داشت شیوه های خاصی را برگیزد و با فساد در عرصه های مختلف مبازره کرد که می توان از این شیوه ها برای امروز نیز الگوبرداری داشت.

شفقنا در گفت وگو با کارشناسان نوع فسادها و شیوه امام رضا(ع) در مقابله با این فسادها را مورد بررسی قرار داد.

قاسم ترخان: نیروهایی تربیت کنید که جلوی فساد را بگیرند

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر قاسم ترخان در گفت وگو با شفقنا درباره شیوه و روش امام رضا(ع) در مبارزه با فساد، اظهار کرد: برای پاسخ به این سوال باید ابتدا به چند نکته اشاره کنم، اول اینکه شیوه های مبارزه با فساد به تناسب شرایط و موقعیت ها و همچنین نوع فساد متفاوت خواهد بود. منظور از شرایط و موقعیت ها این است که آیا امام رضا(ع) دارای قدرت سیاسی است؟ و آیا حضرت مبسوط الید هستند؟ طبیعتاً امامی که مبسوط الید باشد، شیوه مبارزه با فسادش متفاوت با امامی که مبسوط ید نیست، خواهد بود لذا امام علی(ع) به جهت اینکه قدرت سیاسی در اختیارش بود و از امکانات سیاسی و حکومتی برخوردار بود، نسبت به سایر اهل بیت(ع) که از این امکان بهره مند نبودند، در مبارزه با فساد شیوه های متفاوتی داشت.

    منشأ فساد در اخلاق و رفتار، اندیشه هاست

 

وی ادامه داد: نکته دوم اینکه نوع فساد هم متفاوت است. معنای فساد در تقابل با اصلاح است و عرصه های بسیاری از جمله اندیشه، اخلاق و رفتار را شامل می شود به عبارت دیگر یک اندیشه، اخلاق و رفتار می تواند فاسد باشد لذا باید شیوه های متفاوتی را برای مبارزه با فساد در هر یک از عرصه ها اتخاذ کرد؛ اگرچه ما معتقدیم این سه (اندیشه، اخلاق و رفتار) به صورت طولی بر هم ترتب دارند و منشأ فساد در رفتار، فساد در اخلاق و منشأ این دو فساد در اندیشه است. به عبارت دیگر زمانی که اندیشه منحرف و از حالت اعتدال خارج می شود، اخلاق را هم تحت تأثیر خود قرار می دهد و رفتار را در عرصه های مختلف دگرگون و فاسدانه می کند.

وی بیان کرد: رفتار را می توان به حوزه های مختلف مانند عبادات، اقتصاد و سیاست و… تقسیم کرد که فساد در هر یک از این حوزه ها قابل نفوذ است، به عنوان مثال عبادتی مانند نماز بنا به دلایلی باطل می شود، فساد اقتصادی موارد مالی را شامل می شود که باید برای مبارزه با آن شیوه هایی اتخاذ کرد یا سیاست اگر از اعتدال خارج و فاسدانه شد، باید شیوه ای دیگر برای مبارزه با این نوع از فساد در نظر گرفت.

    عدم پذیرش مسئولیت در زمان حاکم وقت نوعی از مبارزه با فساد

وی با بیان اینکه امام رضا(ع) به تناسب شرایط و نوع فسادی که با آن درگیر بود، روش و شیوه متفاوتی اتخاذ کرد، گفت: امام رضا(ع) ولیعهدی مأمون را قبول نکردند و بعد از تحکمی که مأمون کرده بود ایشان با شرط خاصی ولایتعهدی را پذیرفت، همین برخورد امام مبارزه با فساد است و می توان این رفتار حضرت را یک شیوه و برخورد با نوعی از فساد مطرح کنیم.

    بالاترین فساد می تواند در یک حکومت فاسد و طاغوت باشد

وی افزود: بالاترین فساد می تواند یک حکومت فاسد و طاغوت باشد، حکومتی که رهبران آن از اذن الهی برخوردار نیستند و حکومتشان، حکومت فاسقانه و فاجرانه است که حکومت بنی عباس و بنی امیه این چنین بود و امام رضا(ع) با این حکومت فاسد موجود در آن زمان به مبارزه پرداختند.

 

    حکومت طاغوت می تواند اندیشه، اخلاق و رفتار را تحت تأثیر خود قرار دهد

این کارشناس تاریخ اظهار کرد: حکومت طاغوت می تواند اندیشه، اخلاق و رفتار را تحت تأثیر خود قرار دهد. گستره فساد افکنی از ناحیه حکومت طاغوت فراوان است و از این جهت مبارزه با حکومتی که آثار فسادانگیز بسیاری دارد در اولویت قرار می گیرد. از سوی دیگر؛ معتقدم اهمیت حوزه اندیشه از حوزه اخلاق و رفتار بیشتر است به دلیل اینکه اندیشه علت و عامل است؛ بنابراین از حیث کارکرد و گستره نفوذ فساد، حکومت طاغوت و از میان عرصه ها، اندیشه در اولویت قرار دارند و امام رضا(ع) با شیوه خاص خود و بنا بر شرایط موجود مبارزه با هر دو نوع فساد یعنی حکومت طاغوت و اندیشه فاسد را در اولویت خود قرار داده است.

ترخان گفت: امام رضا(ع) وقتی ولایتعهدی را پذیرفت، اولین شرط ایشان این بود که در عزل و نصب ها دخالتی نداشته باشد که این شرط پیامی دارد و آن اینکه حضرت حکومت وقت را به رسمیت نمی شناسد و نمی خواهد خود را شریک اقدامات ناپسند آنان کند تا مبادا فردا روزی هر کاری را به نام حضرت انجام دهند. روشن است اگر این امکان برای امام وجود می‌داشت که از مسیر حکومت خدمتی را انجام دهد یقینا چنین می کرد، اما چون آنان به دنبال سوء استفاده از نام امام بودند و قصد داشتند به تعبیر عموم شخصیت و جایگاه امام رضا(ع) را تخریب کنند و اقدامات فاسدانه خود را در لوای پرچم امام انجام دهند، امام رضا(ع) به صراحت شرایط خاصی برای پذیرش ولیعهدی اعلام کرد و در واقع همه نقشه های آنان نقش بر آب شد.

    روشی تبیینی امام رضا(ع) برای مقابله با فساد

 

عضو هیئت علمی گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: امام رضا(ع) برای مبارزه با فساد هم در مواجهه با حکومت مأمون و هم در حوزه اندیشه، روش تبیینی داشت و تلاش کرد مکتب اهل بیت(ع) و امامت را تبیین کند و به صورت غیر مستقیم با حکومت طاغوت مبارزه می کردند اگرچه حضرت شیوه توبیخ نیز داشت و در برخی از موارد عده ای را هم توبیخ کرد؛ به عنوان مثال وقتی حاکم وقت به دلیل فتح بخشی از کابل شادمانی کرد، امام وی را توبیخ کرد و فرمود: «از خدا بترس و امت محمد را نیکو سرپرستی کن. اکنون که خلافت در دست شماست، حقوق مسلمانان را ضایع نکن.»

 

ترخان به نمونه ای از فرمایشات امام رضا(ع) در تبیین امامت و مکتب اهل بیت برای مبارزه با فساد اکبر اشاره و خاطرنشان کرد: حضرت در نیشابور فرمودند: «کَلِمَهُ لا إلهَ إلّا اللّهُ حِصنی فَمَن دَخَلَ حِصنی اَمِنَ مِن عَذابی بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُروطِها» امام رضا(ع) در این سخن توحید را عین امامت قرار داد و بیان کرد که اگر به دنبال توحید هستید و می خواهید به خدا برسید باید از مسیر اهل بیت و امامت برسید. امام در موارد مختلفی به تبیین امامت پرداخت به عنوان مثال عبدالعزیز بن مسلم نقل می کند، در مسجد مرو راجع به امامت اختلاف شد و امام در یک سخنرانی مباحث بسیار عمیقی را در تبیین امامت مطرح فرمودند که در منابع روایی ما این سخنرانی وجود دارد.

 

وی ادامه داد: حضرت رضا(ع) در این فرمایشات به ویژگی های امام اشاره و تبیین کردند که امام کیست. یکی از مسایلی که ایشان در این سخنرانی فرمودند «عصمت امام» بود و اینکه امام دچار لغزش نمی شود و از لغزش و خطا در امان است. به طور کلی حضرت در تبیین ویژگی های امام تعابیر زیاد و زیبایی دارند که به خوانندگان توصیه می کنم این روایات که در کتاب کلینی، جلد یک، صفحه ۱۹۸ و ۱۹۹ وجود دارد را مطالعه کنند. همچنین حضرت رضا(ع) در راستای مبارزه با حکومت طاغوت و فاسد در جلساتی که مأمون ترتیب داده بود، فرق عترت و امت را بیان و به آیات قرآن استدلال کرد و حقانیت اهل بیت را روشن نمود و تلاش داشت اندیشه ها به مسیر درست برگردد چرا که وقتی اندیشه اصلاح شود سایر مسایل و موارد هم اصلاح خواهد شد.

 

عضو هیئت علمی گروه کلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: در راستای شیوه تبیینی امام رضا(ع) برای مبارزه با فساد می توان به نوع وداع حضرت با مرقد پیامبر(ص) اشاره کرد. حضرت ابتدا پاسخ درخواست حاکم مدینه را نمی دهند و از پذیرفتن پیشنهاد حاکمیت خودداری می کنند. پس از آن در چندین نوبت همراه گریه با مرقد پیامبر(ص) وداع می کنند یا به خانواده، بستگان و اقوامشان سفارش می کنند که برای حضرت عزاداری کنند، همه این موارد نشان می دهد که رفتن حضرت به خراسان و مرو به اختیار ایشان نیست و در حقیقت حضرت از این روش به نوعی برای مبارزه با فساد اکبر استفاده کردند.

 

    شیوه مناظره حضرت و مسلمان شدن عِمرانِ صابی

 

ترخان استفاده امام از شیوه مناظره را در راستای شیوه تبیینی مبارزه با فساد دانسته و بیان کرد: عِمرانِ صابی متکلم بزرگ زمان امام رضا(ع) که ادعا داشت کسی نتوانسته او را در مناظره شکست دهد بعد از مناظره با امام رضا(ع) مسلمان می شود.

 

    مبارزه با فساد از عهده یک نفر خارج است

 

این کارشناس تاریخ گفت: مبارزه با فساد از عهده یک نفر خارج است، انسان هم باید خود مبارزه کند و هم باید کادری را تربیت کند که آن کادر در بدنه جامعه رسوخ پیدا کنند و بتوانند جلوی فساد را بگیرند لذا حضرت رضا(ع) با تربیت شاگردان بسیاری در این مسیر تلاش کرد و شاگردان حضرت نیز در مبارزه با فساد، رفتار و عملکرد بسیار مناسبی از خود بروز دادند.

 

ترخان به نمونه ای از مبارزه با فساد توسط شاگرد حضرت رضا(ع) اشاره و خاطرنشان کرد: پس از شهادت امام موسی بن جعفر الکاظم برخی از وکلای ایشان که در شهرهای مختلف حضور داشتند اموال فراوانی در اختیارشان بود، آنان برای اینکه این اموال در اختیارشان بماند به جهتی امامت امام رضا(ع) را قبول نکردند و به مذهب باطل واقِفیه روی آوردند. یونس بن عبد الرحمن از جمله شاگردان امام رضا(ع) بود که با این فساد و انحراف مبارزه کرد. تلاش کردند از طریق رشوه مانع مبارزه یونس بن عبد الرحمن با فساد شوند، اما ایشان زیر بار نرفت و ایستادگی کرد. بنابراین با الگوگیری از سیره امام رضا(ع) یکی از شیوه های مناسب برای مبارزه با فساد این است که نیروهای مناسب تربیت کنیم و تلاش و برنامه ریزی داشته باشیم تا در نهایت به موفقیت دست یابیم.

 

محمود صلواتی: فسادی که از ناحیه قدرت باشد، زمینه رشد افراد فرصت طلب و چاپلوس را فراهم می کند

 

حجت الاسلام والمسلمین محمود صلواتی در گفت وگو با شفقنا درباره روش و شیوه امام رضا در مبارزه با فساد، اظهار کرد: امام رضا(ع) در شرایط ویژه ای قرار گرفتند، اوایل حکومت بنی عباس بود و با توجه به اینکه بسیاری از مردم ایران و کشورهایی که تابع حکومت اسلامی و جامعه اسلامی بودند و به اهل بیت علاقه داشتند، هدفشان این بود که با جذب امام رضا(ع) به تشکیلات حکومت بتوانند محبوبیتی در میان این جوامع پیدا کنند لذا تلاش کردند امام رضا(ع) را به خراسان بیاورند و حکم ولایتعهدی را برای ایشان بنویسند، اما کارگردان اصلی خودشان باشند در حقیقت یک پوششی از امامت شیعه برای اقدامات خود داشته باشند.

 

    امام رضا(ع) اجازه نداند هیچ نارضایتی به نام امامت شیعه نوشته شود

 

صلواتی ادامه داد: امام رضا(ع) با هوشیاری که داشتند از موقعیت استفاده کردند و به ایران آمدند تا با شیعیان ارتباط بیشتری داشته باشند منتها با توجه به آلوده بودن دستگاه خلافت بنی عباس به فساد، امام رضا(ع) هیچگونه مسئولیتی نپذیرفتند. آنها تلاش داشتند به صورت رسمی امام را صاحب مسئولیتی کنند و سپس وانمود نمایند که دخالتی در امور حکومت ندارند. لذا معتقدم اولین گام امام رضا(ع) در مبارزه با فساد این بود که مسئولیتی را در تشکیلات حکومت بنی عباس نپذیرفت و اجازه نداد خلاف، نارضایتی و فسادی را به نام حضرت و امامت شیعه تمام کنند و هر چه بود متوجه خود حکومت باشد.

 

    قدرت فسادزاست و اگر مهار و کنترل نشود و پاسخگو نباشد در درون آن فساد تولید می شود

 

وی در پاسخ به این پرسش که نفوذ فساد در چه عرصه هایی بسیار خطرناک است؟ گفت: عرصه های فردی، حکمرانی و اجتماع زمینه های نفوذ فساد هستند، ولی فساد اصلی، فساد حاکمیت و قدرت است. قدرت فسادزاست و اگر مهار و کنترل نشود و پاسخگو نباشد خواه یا ناخواه در درون آن فساد تولید می شود و امام رضا درست روی همین قسمت حساسیت نشان دادند.

 

صلواتی افزود: در هر جامعه ای فسادهای فردی مانند دزدی، خیانت و رشوه وجود دارد، ولی این فسادها بر مجموعه جامعه چندان اثرگذار نیست، ولی فسادی که از ناحیه قدرت باشد، زمینه رشد افراد فرصت طلب و چاپلوس را فراهم می کند و موجب منزوی کردن نیروهای خدمتگذار می شود بنابراین فساد اصلی از قدرت سرچشمه می گیرد و امام رضا درست به این نکته توجه داشتند. حضرت علاوه بر اصرار حکومت وقت، مسئولیتی را به صورت رسمی نپذیرفت و خود را جدا کرد از عملکرد حکومت مستبدی که تلاش داشت اقدامات خود را به نام اسلام انجام دهد و این مهم ترین شیوه امام رضا در مبارزه با فساد بود.

 

    فساد بنیان های جامعه را تخریب می کند

 

این محقق و پژوهشگر در مورد آسیب های نفوذ فساد در جامعه، گفت: تا زمانی که فساد فردی باشد، تنها فرد را فاسد می کند، اما وقتی فسادهایی مانند ربا خواری، رشوه گیری، حق کشی و عدالت جویی در جامعه رواج پیدا کند، بنیان های جامعه را تخریب می نماید و بر عرصه های دیگر مانند سیستم اجتماع اثر خواهد گذاشت. در چنین وضعیتی صدای مظلوم به جایی نمی رسد و صدای ظالم غلبه پیدا می کند.

 

صلواتی گفت: معتقدم مهم ترین عرصه مبارزه، مبارزه با فساد اجتماعی است که در هر زمانی زمینه های آن وجود دارد. حکومت هایی که به نام دین و به صورت قدرت یک طرفه هستند و پاسخگوی مردم نیستند، زمینه فساد گسترده را در جامعه به وجود می آورد دقیقاً مانند حکومت بنی امیه و بنی عباس که به همین دلایل فساد را در جامعه آن زمان گسترش دادند.

 

محمد باغستانی: نفوذ زیاده طلبی، فزون خواهی و دنیا طلبی در دین عاملی فسادزاست

 

دکتر محمد باغستانی در گفت وگو با شفقنا، اظهار کرد: حضرت رضا(ع) در عرصه اقتصادی، حلال و حرام مالی، ربا و سودهای خلاف شرع نکاتی را بیان کردند و از سوی دیگر در زمینه توجه به فقرا و زندگی اقتصادی آنان توصیه هایی داشتند و از نظر حضرت اقتصاد فاسد، نظام اجتماعی را دچار انحطاط می کند.

 

وی به نمونه ای از شیوه امام رضا(ع) در مبارزه با فساد اقتصادی اشاره و بیان کرد: امام رضا زمانی که ولیعهد بودند وقتی مأمون به اطلاع ایشان رساند که منطقه ای را تصرف کرده است، حضرت به وی هشدار داد که تنها به فکر تصرف و کسب درآمد دولت نباشد بلکه به وضعیت اقتصادی مردم توجه داشته باشد که بی توجه به مسایل اقتصادی مردم عاملی برای گسترش فساد اقتصادی است.

 

    توجه ویژه حضرت رضا(ع) به فساد عقیدتی و دینی

 

این کارشناس تاریخ گفت: حضرت رضا(ع) فساد را  تنها در مسایل اقتصادی نمی دیدند بلکه مبارزه با فساد در مباحث عقیدتی و دینی نیز بخش مهمی از حوزه های تکاپوی حضرت رضا(ع) را تشکیل می داد و زمانی گروهی به نام واقِفه که از شیعیان که نمایندگان امام کاظم در شهرهای مختلف بودند و وجوهات شرعی را جمع می کردند، پیدا شده بودند که به امامت امام هفتم بسنده می کردند و معتقد بودند که حضرت از دنیا رفته، اما فوت نشدند بلکه به آسمان ها عروج کرده و باز می گردد بنابراین می خواستند امامت را در دوره امام هفتم به پایان ببرند و طبیعتاً با امامت امام رضا مشکل داشتند؛ بخش مهمی از فعالیت های امام رضا(ع) در باب مقابله با این افراد بود که براساس مسایل شخصی و طمع هایی که دارند، گرایشی در مذهب تشیع ایجاد کردند که باعث انحراف بزرگی می شود و فساد آور است.

 

    انحراف در مذهب و دین، فسادهای بزرگ اجتماعی هستند

 

عضو هیات علمی دفتر خراسان رضوی ادامه داد: انحراف در مذهب و دین، فسادهای بزرگ اجتماعی است چون سبک زندگی افراد را تغییر می دهد و آنها را به راه های دیگر می کشاند و این راه ها عملاً در عرصه اجتماعی فسادآور است. تفرقه گرایی و تکه تکه کردن مردم تحت عنوان مذهب و نام هایی از این دست، باعث می شد که فسادهای بزرگ به وجود آید لذا مشی و مرام حضرت مقابله با این نوع از فساد بود. این گروه استدلال های نا مربوطی داشتند که حضرت کوشش می کردند این استدلال ها را از میان بردارند و حقیقت مذهب را بیان کنند؛ به نظر می رسد این مساله یکی از موارد مهمی بوده که عرصه های فسادخیز اجتماعی است.

 

باغستانی بیان کرد: مذاهب و ادیان برای اصلاح امور اجتماعی آمدند، اما برخی از پیروان ادیان و مذاهب از آن به عنوان وسیله ای برای طمع هایی دنیای استفاده می کردند بنابراین مذهب را از حقیقت خود خارج می کردند و آن را وسیله کسب دنیا می نمودند. همه ائمه به این نکته توجه داشتند و پیروان را از آن پرهیز می دادند؛ واقعیت تاریخی هم همین است که نگرش های انحرافی مذهبی نظام های اجتماعی بسیاری را دچار تفرقه کرده، جنگ ها به وجود آورده و خون های فراوانی ریخته شده است.

 

عضو هیات علمی دفتر خراسان رضوی به نمونه ای از اقدامات امام رضا(ع) برای مبارزه با فساد دینی اشاره و خاطرنشان کرد: زید، برادر امام بود که از طرف ابوالسرایا به حکمرانی اهواز فرستاده شد؛ وی به همراه عباس بن محمد جعفری (که از طرف ابوالسرایا برای حکومت بر بصره فرستاده شده بود) و یکی دیگر از علویان، توانستند با حسن بن علی مأمونی که والی بنی عباس بر بصره بود، پیکار کرده و وی را شکست داده و بصره را به تصرف درآورند. زید در بصره، خانه های بنی عباس را به آتش کشید و زید النار شهرت یافت. جلودی، فرمانده عباسی برای سرکوبی زید (که خانه ها و اموال بسیاری را از مردم غارت کرده بود) راهی بصره شد و پس از یک روز نبرد، زید را شکست داد و او را اسیر کرد و به نزد مأمون فرستاد.

 

امام رضا (علیه السلام) اعمال، رفتار و افکار برادرش زید را، به شدت مورد نکوهش و انتقاد قرار داد. امام (علیه السلام) می فرمودند اگر گفتار برخی کوفیان، مبنی بر اینکه خداوند آتش جهنم را بر فرزندان حضرت فاطمه (علیها السلام) حرام نموده است؛ او را مغرور کرده، وی باید بداند که این شأن، فقط مخصوص امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) است و شامل حال او نمی شود. امام (علیه السلام) در ادامه، با یادآوری عبادت های بسیار امام موسی بن جعفر (علیهم السلام)، سوگند یاد می کند که شرط رسیدن به پاداش نیکویی که در نزد خداست، همانا اطاعت از پروردگار است و اگر او (زید) می پندارد که با معصیتش به اجر و پاداش می رسد، سخت در اشتباه است. در این هنگام زید عرض کرد: «من برادر تو و پسر پدر تو هستم» و آن حضرت (علیه السلام) در پاسخش فرمودند: تو وقتی برادر من هستی که خدا را اطاعت نمایی، و اگر خدا را نافرمانی کنی، بین من و تو برادری نیست؛ سپس امام (علیه السلام) به آیه شریفه ای استناد نمود که در آن، خداوند متعال پسر نوح را به خاطر معصیت و عمل ناشایستش، از اهل نوح خارج ساخت. چنانچه ملاحظه می شود، امام (علیه السلام) افکار غلط زید را ردّ نموده و افکار و اندیشه های صحیح را جایگزین آن می نماید و شرط برادری زید را با خود، اطاعت از خدا می داند.

 

    انحرافات مذهبی مقدمه ای برای فسادهای اقتصادی است

 

باغستانی در پایان گفت: اگر در مذهب که عامل اصلاح است، زیاده طلبی، فزون خواهی و دنیا طلبی راه پیدا کند خود عامل فساد می شود و حضرت رضا(ع) به این قسمت توجه ویژه داشتند، هم به خلیفه وقت و هم به عموزادگان، برادر زادگان، برادران خود و حتی به  اصحاب پدرشان که از شیعیان بودند، توصیه می کردند که مراقب انحراف های مذهبی باشند که می تواند فسادهای بزرگی به وجود آورد به عنوان مثال انحراف های مذهبی می تواند مقدمه فسادهای اقتصادی در جامعه باشد.