منشأ پیدایش حیات در زمین

یکى از مسایلى که همیشه فکر بشر را به خود مشغول کرده است مسئله حیات و چگونگى پیدایش آن در زمین بوده است...

در این مورد متخصصان و صاحب نظران علوم، اظهار نظرهایى کرده اند و قرآن کریم نیز در برخى آیات به این مطلب اشاره کرده است که به دلیل انطباق آن با نظریات علمى، برخى این مطلب را از معجزات علمى قرآن دانسته اند.

 

در اینجا به بررسى این آیات می پردازیم. خداوند در قرآن می فرماید:

- «وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ أَفَلا یُؤْمِنُونَ»‏ «1» «و هر چیز زنده اى را از آب پدید آوردیم.»

- «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ» «2» «و اوست کسى که آسمانها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود.»

- «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی  بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی  رِجْلَیْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی  أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی  کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» «3» «و خداست که هر جنبنده اى را [ابتداء] از آبى آفرید. پس پاره اى از آنها بر روى شکم راه می روند و پاره اى از آنها بر روى دو پا و بعضى از آنها بر روى چهار [پا] راه می روند. خدا هر چه بخواهد می آفریند. در حقیقت خدا بر هر چیزى توانا است.»

- «وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلی  ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»‏ «4» «و اوست کسى که از آسمان، آبى فرودآورد؛ پس به وسیله آن از هر گونه گیاه برآوردیم. و از آن [گیاه ] جوانه سبزى خارج ساختیم که از آن، دانه هاى متراکمى برمی آوریم. و از شکوفه درخت خرما خوشه هایى است نزدیک به هم. و [نیز] باغهایى از انگور و زیتون و انار- همانند و غیر همانند- خارج نمودیم. به میوه آن چون ثمر دهد و به [طرز] رسیدنش بنگرید. قطعا در اینها براى مردمى که ایمان می آورند نشانه هاست.» و همین مضمون در سوره ابراهیم/ 32 و طه/ 53.

 

 

بررسى لغوى و اصطلاحى:

 

1. واژه «آب» (ماء) در اصل به معنى هر مایع غیر جامدى است چه آب مطلق باشد یا آب هاى مضاف (مثل آب میوه) ولى وقتى به صورت مطلق (ماء) استعمال می شود منصرف به آب خالص است. «5» آب در اصطلاح به مایعى گفته می شود که از دو عنصر هیدروژن (1/ 11 %) و اکسیژن (9/ 88 %) ساخته شده است و در درجات حرارت پست اکسیژن زیاد جذب می کند یعنى در زمستان بیشتر از تابستان اکسیژن جذب می کند. «6»

 

2. واژه «دابة» از ریشه «دبّ» به معنى حرکت خفیف و نرم است که در فارسى از آن به جنبیدن تعبیر می شود.

«دابة» شامل انسان و انواع حیوانات مثل حشرات و پرندگان و ... می شود. بلکه هر جاندارى را که کوچک‏ترین حرکتى می کند شامل می شود.

البته در قرآن در معناى عام به کار رفته است مثل: «ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُها» «7» و گاهى در مقابل انسان (حج/ 18) و مقابل پرندگان (انعام/ 38) نیز بکار رفته است. «8»

 

3. واژه «عرش» در لغت به معناى ارتفاع چیزى است و در مقابل «فرش» آمده است. یعنى چیزى که بالاى سر گسترده شده و امتداد دارد. و لذا به سقف خانه عرش گویند و به تخت پادشاهان نیز در هنگامى که بر سر حضار پهن شده و محیط بر آنهاست عرش گویند. «9» برخى صاحب نظران بر آنند که عرش در قرآن به دو معنا استعمال شده است:

الف: تعبیرى که کنایه از مقام سلطنت ربوبیت و تدبیر جهان است‏ (ثُمَّ اسْتَوی  عَلَى الْعَرْشِ‏) «10»

ب: مقصود موجودى حقیقى است که تحت تدبیر الهى است‏ «11» (وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ)‏ «12».

البته برخى از مفسران نیز عرش را کنایه از حکومت و قدرت الهى می دانند. «13»

 

 

نکات تفسیرى و اسرار علمى:

 

1. استاد مکارم شیرازى در تفسیر آیه 30 سوره انبیاء (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ‏) و آیه 45 سوره نور (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) سه احتمال را مطرح می کنند:

الف: منظور آب نطفه باشد. که در روایات نیز به آن اشاره شده است.

اشکال این تفسیر آن است که همه جنبندگان از آب نطفه بوجود نمی آیند زیرا حیوانات تک سلولى و بعضى دیگر از حیوانات که مصداق جنبنده (دابه) هستند از طریق تقسیم سلولها بوجود می آیند نه نطفه. مگر اینکه گفته شود حکم بالا جنبه نوعى دارد نه عمومى.

ب: منظور، پیدایش نخستین موجود است زیرا طبق بعضى روایات اسلامى اولین موجودى که خدا آفرید آب است و انسانها را بعدا از آن آب آفرید. و هم طبق فرضیه هاى علمى جدید نخستین جوانه حیات در دریاها ظاهر شده است.

ج: مقصود این است که در حال حاضر آب ماده اصلى موجودات زنده را تشکیل می دهد و قسمت عمده ساختمان آنها آب است. و بدون آب هیچ موجود زنده اى نمی تواند به حیات خود ادامه دهد. «14»

ایشان در تفسیر آیه 7 سوره هود (وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ) احتمال چهارمى را در مورد آیه 30 سوره انبیاء مطرح می کنند و می نویسند: عرش در اصل به معنى سقف یا شی ء سقف ‏دار است و به تخت‏هاى بلند همچون تخت‏هاى سلاطین گذشته نیز عرش گفته می شود. و این کلمه بعدا به معنى قدرت به کار رفته است.

واژه «ماء» معناى معمول آن «آب» است امّا گاهى به هر شی ء مایع «ماء» گفته می شود. و سپس نتیجه می گیرند که: در آغاز آفرینش، جهان هستى به صورت مواد مذابى بود (یا گازهاى فوق ‏العاده فشرده که شکل مواد مذاب و مایع را داشت) بنابراین جهان هستى و پایه تخت قدرت خدا نخست بر این ماده عظیم آبگونه قرار داشت. این همان چیزى است که در آیه 30 سوره انبیاء نیز به آن اشاره شده است‏ (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ)‏. «15»

 

2. علامه طباطبائى (ره) در زیر آیه 7 سوره هود (وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ) می نویسند:

«هر چه که ما از اشیاء زنده می بینیم از آب خلق شده است پس ماده حیات آب است و بودن عرش بر آب کنایه از این است که ملک (حکومت و سلطه و قدرت) خداوند تعالى در آن روز، بر این آبى که ماده حیات است، مستقر بوده است. عرش ملک همان مظهر ملک (حکومت و قدرت) اوست و استقرار عرش بر محلى همان استقرار ملک او بر آن محل است.» «16»

 

3. استاد معرفت با ذکر روایاتى در مورد آفرینش همه چیز از آب می نویسند که نصوص شرعى دلالت دارد که آب اولین چیزى بوده که از جسمانیات خلق شده است و سپس با ذکر آیه 7 سوره هود (وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ) می نویسند: قبل از آنکه آسمان و زمین به وجود آید آب وجود داشته است. چرا که عرش کنایه از تدبیر است که همان علم خدا به مصالح وجود بنحو مطلق است.

سپس آیات دیگر را می آورند (انبیاء/ 30- نور/ 45- فرقان/ 54) و می گویند قرآن کریم اشاره دارد که اصل حیات از آب بوده است.

ایشان با ذکر کلماتى از فخر رازى (نطفه- آب) در مورد آیات فوق متذکر می شود که محققان اهل تفسیر معتقدند که مقصود این آیات همان آبى است که اصل جمیع مخلوقات است که از آن حیوانات بسیط (تک‏ سلولى) بوجود آمد. امّا اینکه اولین موجود زنده در آبهاى دریاها یا ... چگونه بوجود آمد هنوز علم جواب صحیحى به آن نداده است. «17» ایشان در مورد آیه 30 سوره انبیاء (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ)‏ می نویسند که:

«مقصود آن است که آب دخالت کاملى در وجود موجودات زنده دارد. همان‏طورکه فرمود (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) «18» و در بحث‏ هاى علمى جدید معلوم شده است‏ که آب با حیات ارتباط دارد. این معجزه جاویدان قرآن است.» «19»

 

4. یکى از نویسندگان معاصر با طرح آیات سوره نور/ 45 و انبیاء/ 30 می نویسد:

«علم می گوید منشأ و مبدأ همه موجودات زنده آب بوده است و این همان مطلبى است که قرآن کریم قرن‏ها پیش از دانشمندان مذکور در چند آیه بدان اشارت نموده است. این است معجزه اى دیگر از آیات علمى قرآن که تا عمق جان مردم غیر مسلمان نفوذ می کند.» ایشان با اشاره به مسلمان شدن برخى زیست‏ شناسان در أثر مطالعه آیات فوق‏ «20»، سخنان برخى از دانشمندان در مورد آغاز خلقت را می آورد و می نویسد:

«ژرژ وانیایس بیشوف در کتاب خورشید و زمین و انسان می نویسد: آنچه می توان با قاطعیت نسبى گفت این است که حیات در محیط گرم آب آغاز شد». «21»

 

5. دکتر پاک‏نژاد با طرح آیه 30 سوره انبیاء می نویسد:

«اگر مولکولهاى اسید آمینه یا ذرات ژلاتین در دریا بوجود آمد یک عمل شیمیائى انجام گرفت و چون دو جسم خشک روى هم أثرى ندارد در کلیه موارد وجود آب از عناصر لازم است. به زبانى دیگر جائى که حیات وجود دارد عمل شیمیائى انجام می گیرد. و جائى که عمل شیمیائى انجام می گیرد، وجود آب حتمى است بدین معنا که وجود حیات به آب بستگى دارد ... آب عنصر جدا نشدنى از موجود زنده است که از دو عنصر هیدروژن و اکسیژن ساخته شده است.» ایشان در مورد پیدایش اولین سنگ بناى ماده زنده (مولکولهاى اسیدهاى آمینه) می نویسد:

«در اوایل خلقت زمین رعد و برق‏هاى شدید بود و بارانهاى دیوانه، دریاها پر می شد و کم‏ کم مولکول‏هاى حاصله به هم می پیوست، پیوستى مولکولها از روى قوه جاذبه نبود بلکه کشش بار الکتریکى و علاقه شیمیائى بود.» «22» اتم‏ها بهم فشرده شد مولکولها درست شد دریاها پر از مولکولها گردید. مولکولها بهم برخورده التصاق یافته ذرات ژلاتینى را درست می کردند. دریاها پر از ذرات ژلاتینى بود. غلظت زیادتر شد و در نتیجه قحطى بوجود آمد بسیارى از ذرات مردند و در برخى از اجساد آنها ماده سبز رنگى (کلروفیل) بوجود آمد. که از نور خورشید قوت می گرفت و اینها اولین گیاهان بودند. برخى فسیل‏هاى یافته شده در این مورد قدمت سه میلیارد ساله را نشان می دهد.

اولین گیاهان یعنى ذرات کلروفیل گاه طعمه ذرات بزرگ ژلاتینى واقع می شدند و آنها که گیاه خوردند اولین جنبنده و «دابة» روى زمین محسوب می شوند. «23» سپس با طرح آیه 45 سوره نور (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) می نویسد:

«پیدا شدن جنبندگان از کنار دریا قطعى است زیرا موجودات زنده که احتیاج به انرژى داشتند در ابتداى خلقت از راه تخمیر و سپس اکسیداسیون انرژى تهیه می کردند.

با پیدا شدن اکسیژن و بعد در نتیجه بوجود آمدن ازت که اشعه ماوراءبنفش را جذب می کند، موجودات توانستند از دریا خارج شده بر خشکى زندگى نمایند. امروز نیز این هنگامه خلقت در اقیانوس‏ها وجود دارد و دائم در هر گوشه اى حیات در شرف تکوین و تشکیل و تکامل است.» «24»

 

6. دکتر بی آزار شیرازى با ذکر آیه 99 سوره انعام‏ (وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ) می نویسد: براى مشاهده پیدایش نباتات (گیاهان) تاریخ زمین را از یک میلیارد سال قبل از میلاد در نظر مجسم می کنیم و سپس گرماى اولیه زمین و پرآب بودن زمین را تذکر می دهد و می نویسد:

« (در این شرایط) فقط جاندارانى در رطوبت تاریک زندگى می کنند که از نوع موجودات ذره بینى مخصوص بوده اند. موجودات زنده میکروسکوپى اولیه بتدریج «کلروفیل» می سازند تا (انیدرید کربنیک) هوا را تجزیه کرده از این راه مواد لازم را براى نموشان تهیه نمایند. این افق جدید منجر به پیدایش نباتات می گردد ...

سپس دوران‏هاى گیاهان را در طى چهار دوره بیان می کند:

«الف: ابتدا گیاهانى به صورت جلبک‏ها در آب اقیانوسها پدیدار می کردند و بعد نخستین گیاهان خشکى به نام «دونین» سر از خاک برمی دارند. بعد سرخسها و پنجه گرگ‏ها و دم اسب ها.

ب: سرخس‏ها فراوان می شوند و گیاهان گلدار مانند بید و تبریزى و انجیر و ماگنولیا و در اواخر دوره بلوط و گردو ... پا به عرصه حیات می گذارند.

ج: گیاهان تنوع و تکثیر بسیارى می یابند.

د: وضع گیاهان به صورت کنونى در جهان جلوه گر می گردد.» «25» سپس ایشان آیه 45 سوره نور (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) را ذکر می کند و می نویسد:

«همان‏طورکه در آیه فوق ملاحظه می نمایید قرآن منشأ حیات و نخستین گهواره جنبندگان را (آب) معرفى نموده است. علوم زیست ‏شناسى نیز آب را اساس زندگى می داند. چنانکه تحقیقاتى که راجع به ساختمان عمومى جسم زنده به عمل آمده است می رساند که آب و کربن قریب 98 درصد جسم موجود زنده را تشکیل می دهند. و نیز بررسیهاى زمین‏شناسى می رساند که قبل از پیدایش «آب» حیات بر سطح زمین وجود نداشته و پس از پیدایش آب و ایجاد دریاها و اقیانوس‏ها تدریجا محیط مساعدى براى زندگى موجودات زنده و تنوع آنها فراهم گردیده است و جنبندگان اولیه ابتدا در دریا بوده و بعد به خشکى درآمده اند.» «26»

 

7. دکتر موریس بوکاى با طرح آیه 30 سوره انبیاء و 45 سوره نور می نویسد:

«عبارت مزبور می تواند این را معنا دهد که هر چیز زنده از آب به عنوان ماده اصلى ساخته شده است. یا اینکه هر چیز زنده اصلش آب است هر دو معناى ممکن، کاملا با داده هاى علمى موافقند دقیقا نیز چنین است که زندگى منشأ آبى داشته و آب، اولین تشکیل‏ دهنده هر سلول زنده است.

سپس به دو معناى «ماء» یعنى آب و مایع اشاره می کند و سپس به قول سوم در آیات مورد نظر (نطفه حیوان) اشاره می کند و تأکید می نماید که هر سه تفسیر با داده هاى علمى جدید منطبق است و هیچ‏یک از اساطیرى که در زمان (نزول قرآن) درباره منشأ حیات شیوع فراوانى داشت در متن قرآن جائى ندارد.» «27»

 

8. دکتر هند کوروس صادق مصرى که از باستان شناسان پیش از تاریخ است پس از تحقیقاتى که در سال 1354 ش در منطقه آذربایجان ایران انجام داد نظراتى بشرح زیر داد:

«پانصد میلیون سال پیش زندگى در روى زمین شروع شده است. زندگى پستانداران از 80 میلیون سال پیش و زندگى بشر از سه میلیون سال قبل شروع شده است.» «28»

 

9. سید قطب با طرح آیه 45 سوره نور (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) و آیه 30 سوره انبیاء (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ)‏ دو مطلب را از آنها استفاده می کند. یکى اینکه آب محل پیدایش حیات بوده است (که از دریا پیدا شد) و سپس انواع و اجناس از آنها بوجود آمد. و دوم آنکه عنصر اساسى در ترکیب موجودات زنده همان آب است. «29»

 

10. برخى از صاحب نظران معاصر نیز آیه 30 سوره انبیاء و 45 سوره نور را در مورد تشکیل بدن انسان از آب دانسته اند. و می گویند که 70 % وزن انسان آب است و آب اساس تشکیل ‏دهنده خون و ... است.

پس می توان گفت که تمام موجودات زنده از آب زنده هستند. «30»

 

 

جمع‏ بندى و بررسى:

 

1. از مجموع آیات مورد بحث (انبیاء/ 30- نور/ 45) بدست می آید که منشأ پیدایش موجودات از نظر قرآن «ماء» بوده است. که در مورد این «ماء» چهار احتمال داده شده بود:

الف: مقصود امثال منى و نطفه باشد: این تفسیر با آیه 45 سوره نور (خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) سازگار است چون با توجه به ادامه آیه  (فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی)‏ ظاهرا در مورد جاندارانى مثل خزندگان، ساختمان چهار پایان و انسان‏هاست که از طریق نطفه و منى تولید مثل می کنند.

اشکال این تفسیر آن بود که همه موجودات از منى و نطفه بوجود نمی آیند. و ظهور آیه  (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ)‏ «31» همان عموم افرادى است.

ب: مقصود این باشد که ماده اصلى موجودات زنده از آب تشکیل شده باشد.

این تفسیر با ظاهر آیه 30 سوره انبیاء (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍ)‏ سازگار است ولى با ظاهر آیه 45 سوره نور (وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ) سازگار نیست. چون سخن در سوره نور از منشأ خلقت است نه ماده تشکیل‏ دهنده و عامل حیات موجودات.

ج: مقصود پیدایش نخستین موجود از آب باشد.

این تفسیر با هر دو آیه (انبیاء/ 30- نور/ 45) سازگار است. و یافته هاى علمى هم آن را تأیید می کند.

د: مقصود مایع آب گونه اى باشد که خلقت جهان از آن بنا شده است.

این تفسیر با معناى لغوى «ماء» سازگار است همان‏طور که با ظاهر آیات سازگار است ولى همان‏طورکه بیان شد فقط ظاهر آیه 45 سوره نور همان منى و نطفه است.

تذکر: جمع کردن برخى از این تفسیرها با هم دیگر در یک آیه اشکالى ندارد. همان‏طورکه برخى از مفسران به آن اشاره کرده اند. «32»

 

2. با توجه به تفسیرهاى مختلف آیات مورد بحث نمی توان یک تفسیر را به صورت قطعى به آیات فوق نسبت داد و بقیه را نفى کرد.

امّا هر کدام از معانى چهارگانه اى که مراد آیات باشد نوعى رازگوئى علمى است که توسط قرآن کریم در چهارده قرن قبل صورت گرفته است. این اشارات علمى، عظمت این کتاب الهى را می رساند ولى با توجه به این که برخى از فلاسفه یونان (مثل تالس) «33» قبل از قرآن متذکر شده بودند که اصل هستى از آب است، لذا این مطالب قرآن اعجاز علمى این کتاب را اثبات نمی کند.

 

3. تطبیق آیه 99 سوره انعام‏ (وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ) با مراحل پیدایش گیاهان از جلبک‏ها دریایى تا گیاهان فعلى توسط دکتر بی آزار شیرازى صحیح به نظر نمی رسد. چرا که ظاهر آیه 99 سوره انعام نزول باران‏ها و تأثیرات آنها در رشد گیاهان و درختان را یادآورى می کند و آیه اشاره اى به مرحله اولیه خلقت (پیدایش گیاهان اولیه از آب) ندارد. و شاهد این مطلب آن است که خلقت اولیه جلبک‏ها و ... در دریاها شروع شد همان‏طورکه نویسنده محترم تذکر می دهند امّا در این آیه سخن از نزول آب از بالا (آسمان) است. «34» پس می توان گفت که سیاق آیه 99 سوره انعام، سیاق آیات سوره نحل/ 65- حج/ 63- عنکبوت/ 63- روم/ 24- لقمان/ 10- فاطر/ 27- ق/ 9 است که مضمون آنها این است: «وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها...»«35».

 

 

 

نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی

 

___________________________________

 

پی نوشت:

 

(1) انبیاء/ 30.

(2) هود/ 7.

(3) نور/ 45.

(4) انعام/ 99.

(5) ر. ک: مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 11، ص 220 ماده ماء.

(6) دکتر پاک‏نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 1، ص 140.

(7) هود/ 6.

(8) التحقیق، ج 3، ص 163- 164، ماده دبّ.

(9) التحقیق، ج 8، ص 85- 86، ماده عرش.

(10) اعراف/ 54.

(11) استاد مصباح، معارف قرآن، دو جلدى، ص 248- 249.

(12) توبه/ 129.

(13) ر. ک: تفسیر نمونه، ج 9، ص 25 و المیزان، ج 10، ص 155.

(14) تفسیر نمونه، ج 13، ص 396 و ج 14، ص 508- 509 با تلخیص.

(15) همان، ج 9، ص 25- 26 با تلخیص.

(16) المیزان، ج 10، ص 155.

(17) استاد معرفت، التمهید فى علوم القرآن، ج 6، ص 31- 33.

(18) نور/ 45.

(19) ر. ک: استاد معرفت، التمهید، ج 6، ص 34.

(20) م. حقیقى، فروغ دانش جدید در قرآن و حدیث، ج 1، ص 104.

(21) احمد امین، راه تکامل، ج 6، ص 32 و مطالب شگفت‏انگیز قرآن، ص 52- 54.

(22) ایشان توضیح می دهد که امروزه نیز در برخى آزمایشگاهها از آب و شوک الکتریکى ساخته شدن این مولکولهاى اسید آمینه تجربه شده است. (در سال 1954 میلادى)

(23) اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 1، ص 135- 144 با تلخیص.

(24) اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 1، ص 135- 144 با تلخیص.

(25) گذشته و آینده جهان، ص 36- 38 نقل از زمین‏شناسى و تکامل می کند. (با تلخیص)

(26) همان، ص 39- 42 با تلخیص.

(27) مقایسه اى میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ص 250- 251 با تلخیص.

(28) احمد رهبرى، باستان‏شناس عصر حجر، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران 1354 ش به نقل از انسان پیش از تاریخ، ص 13.

(29) ر. ک: فى ظلال القرآن، ج 6، ص 111 و نیز التمهید فى علوم القرآن، ج 6، ص 34- 35.

(30) ر. ک: بسام دفضع، الکون و الانسان بین العلم و القرآن، ص 122- 123.

(31) انبیاء/ 30.

(32) تفسیر نمونه، ج 14، ص 509.

(33) نظرات دانشمندان در مورد خلقت جهان و اصل آن در مبحث مراحل خلقت جهان گذشت.

(34) ر. ک: تفسیر نمونه، ج 5، ص 69 و نیز براى اطلاعات بیشتر به تفسیرهاى قرآن زیر آیه 99 انعام مراجعه کنید.

(35) بقره/ 164

 

 

منابع:

 

کتاب «پژوهشى در اعجاز علمى قرآن»، ص 235