قرآن و بهداشت روان انسان

برخى از آیات قرآن حاوى دستورات و سفارش هایى در زمینه عقاید، اخلاق، عبادات و ... است که در آرامش روانى و تعادل روحى انسان تأثیر مثبت دارد...

و نتیجه آنها سلامت روانى انسان است. چرا که موجب رفع اضطراب‏ها و نگرانی هاى بشر می شود. و به اصطلاح او را شفاء می دهد. «1»

این مطلب از سه جهت قابل بحث و بررسى و اثبات است. نخست از جهت آیاتى که در خود قرآن وجود دارد و آن را «شفاء» می خواند و دوم از جهت تاریخى و تأثیر شفابخشى قرآن در جامعه بشرى و سوم از جهت علوم پزشکى که این تأثیرات را تأیید می کند. ما این مطلب را به صورت مختصر بیان می کنیم و مورد بررسى قرار می دهیم:

 

 

آیات قرآن در مورد شفابخشى آن:

 

در این مورد به چند آیه استدلال شده است:

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً «2» «قرآن را نازل می کنیم که شفاء و رحمت براى مؤمنان است و ستمگران را جز خسران (و زیان) نمی افزاید.»

 

«قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ «3» «بتحقیق از سوى پروردگارتان اندرز و شفا دهنده دلها نازل شد.»

 

«قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدىً وَ شِفاءٌ «4» «بگو این قرآن براى مؤمنان مایه هدایت و شفاء است.»

 

 

نکات تفسیرى:

 

1. واژه «من» در «من القرآن» ممکن است بیانیه باشد چرا که همه آیات قرآن شفا است ولى برخى احتمال داده اند براى تبعیض باشد و اشاره به نزول تدریجى قرآن باشد یعنى: ما قرآن‏ را نازل می کنیم و هر بخشى از آن که نازل می شود به تنهائى مایه شفا و رحمت است. «5»

 

2. واژه «شفاء» در مقابل بیماری ها و عیب‏ها و نقص‏ها است بنابراین نخستین کارى که قرآن در وجود انسان می کند همان پاکسازى از انواع بیماریهاى فکرى و اخلاقى فرد و جامعه است.

و واژه رحمت همان مرحله تخلّق به اخلاق الهى و جوانه زدن شکوفه هاى فضایل انسانى در وجود افرادى است که تحت تربیت قرآن قرار گرفته اند.

پس «شفاء» اشاره به پاکسازى و «رحمت» اشاره به بازسازى است.

 

3. چگونه قرآن شفابخش دردهاست؟ برخى مفسران قرآن در این زمینه می نویسند:

«بدون شک بیماریهاى روحى و اخلاقى انسان، شباهت زیادى به بیماریهاى جسمى او دارد. هر دو کشنده است، هر دو نیاز به طبیب و درمان و پرهیز دارد، هر دو گاهى سبب سرایت به دیگران می شود .. چه تشبیه جالب و پرمعنا و پرمایه اى؟ آرى قرآن نسخه حیات‏بخش است براى آنها که می خواهند با جهل و کبر و غرور و حسد و نفاق به مبارزه برخیزند. قرآن نسخه شفابخشى است براى برطرف ساختن ضعف‏ها و زبونی ها و ترس‏هاى بی دلیل، اختلاف‏ها و پراکندگی ها، براى آنها که از بیمارى عشق به دنیا، وابستگى به مادیات و تسلیم بی قید و شرط در برابر شهوت‏ها رنج می برند.

قرآن نسخه شفابخش جهانى است که آتش جنگ در هر سوى آن افروخته است و در زیر بار مسابقه تسلیحاتى کمرش خم شده است.» «6»

نکته جالب آن است که داروهاى شفابخش دردهاى جسمانى، معمولا آثار نامطلوبى بر ارگانهاى بدن می گذارند. اما این داورى شفابخش (یعنى قرآن) هیچ أثر نامطلوبى بر روى جان و فکر و روح انسان ندارد. «7»

 

4. در برخى روایات اسلامى نیز به بعد شفابخشى قرآن اشاره شده است:

حضرت على(علیه السلام) می فرماید:

«فاستشفوه من ادوائکم و استعینوا به على لاوائکم فان فیه شفاء من اکبر الداء و هو الکفر و النفاق و الغى و الضلال. «8» «از این کتاب بزرگ آسمانى براى بیماریهاى خود شفا بخواهید و براى حل مشکلاتتان از آن یارى بطلبید، چرا که در این کتاب درمان بزرگترین دردها است: درد کفر و نفاق و گمراهى و ضلالت.»

 

5. چرا در آیه فوق اشاره شده بود که ستمگران از قرآن نتیجه معکوس می گیرند؟

پاسخ آن است که: قرآن مثل قطره هاى خالص باران است که در باغ‏ها لاله روید و در شوره زار خس، قرآن همچون غذاى نیروبخشى است که اگر یک دانشمند بخورد براى تعلیم و تربیت نیرو می گیرد. و اگر به یک ستمگر بدهى، براى بیدادگرى بیشتر از آن سود می برد.

در حالى که غذا یکسان است اما تفاوت در افراد و طرز تفکر آنهاست.

افرادى که خمیرمایه وجودشان بر أثر کفر و ظلم و نفاق به شکل دیگرى در آمده است، هر جانور حق را می بینند به ستیز با آن برمی خیزند، و این مقابله و ستیز با حق، بر پلیدى و گمراهى و زیانکارى آنها می افزاید و روح طغیان و سرکشى را در آنها تقویت می کند. پس قرآن مایه هدایت گمراهان است اما هدایت کسانى که در جستجوى حق هستند و با همین انگیزه به سراغ قرآن می آیند، نه افراد متعصب و لجوج که با دیدى منفى به سراغ قرآن می آیند، که مسلما از آن بهره اى نخواهند برد. «9»

 

 

شفابخشى قرآن در بستر تاریخ:

 

بهترین دلیل براى اثبات شفابخشى قرآن، مقایسه وضع عرب جاهلى با تربیت ‏شدگان مکتب قرآن و پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در آغاز اسلام است.

عرب‏ها قبل از ظهور اسلام گرفتار جهل، خونخوارى و انواع بیماریهاى اجتماعى و اخلاقى بودند. اما با نسخه شفابخش قرآن نه تنها درمان یافتند، بلکه آن‏چنان نیرومند شدند که ابر قدرت‏هاى جبار جهان را به زانو درآوردند. «10» هنوز دویست سال از تعالیم قرآن سپرى نشده بود که جامعه اى متمدن بوجود آوردند و به وحدت در تفکر و وحدت عملى جامعه دست پیدا کردند و تفرقه ها و غارتگری ها جاى خود را به حاکمیت قانون داد. زنانى که برده وار زندگى می کردند و زنده به گور می شدند، نجات یافتند و در ارث پدر و مادر خود شریک شدند و حتى در امور اجتماعى دخالت می کردند.

مردم جزیرة العرب که تعداد انگشت‏ شمارى با سواد داشتند، به علم و دانش روى آوردند و کتاب‏هاى فراوان نوشتند و محوریت علمى جهان را تا قرن‏ها بدست گرفتند. «11» کسانى که به همدیگر رحم نمی کردند و غرق در رباخوارى بودند، به ایثار و انفاق و قرض دادن روى آوردند. افراد ترسو تبدیل به شیران روز و عابدان شب شدند.

 

 

 

شفابخشى قرآن از منظر علوم پزشکى:

 

برخى از روان‏شناسان و جامعه شناسان، قرآن و مطالب آیات آن را مورد توجه قرار داده و تأثیرات آنها را در روان انسان مورد بررسى قرار داده اند و از این رهگذر شفابخشى قرآن را با علوم تجربى به اثبات رسانده و به نتایج جالب و شگفت ‏انگیزى دست یافته اند. این گروه کارهاى خود را در دو محور عمده ارائه کرده اند که بدانها اشاره می کنیم:

 

 

الف: تأثیرات قرائت قرآن بر کاهش درد، اضطراب و افسردگى:

 

در این مورد پژوهش هاى متعددى تحت شرایط کنترل ‏شده و با توجه به ضوابط پزشکى توسط پزشکان متخصص یا زیر نظر آنان انجام شده و به نتایج مثبتى رسیده است که به برخى آنها اشاره می کنیم:

1. آقاى علیرضا نیک‏بخت نصرآبادى، پایان ‏نامه کارشناسى ارشد خود را به موضوع «بررسى میزان تأثیر آواى قرآن کریم بر کاهش درد بیماران بعد از اعمال جراحى شکم» اختصاص داده است‏ «12» و در پایان نتیجه گرفته که آواى قرآن باعث کاهش شدت درد و بیماران بعد از اعمال جراحى شکم می شود «13» ما در اینجا چکیده مقاله ایشان را به صورت کامل نقل می کنیم.

 

2. در پژوهشى که توسط دو تن از محققان در تهران به روش آزمون اضطراب «کتل» انجام شد، نشان داده شده که در بین گروه آزمایشى 60 نفره دختر که بصورت تصادفى از بین دانش آموزان دبیرستانى انتخاب شدند؛ گروهى که حدّ اقل 6 ماه روزانه نیم ساعت به قرائت‏ قرآن مجید می پرداختند میزان اضطراب و گرایش به افسردگى آنان به شکل چشمگیرى کمتر از آزمودنیهاى گروه مقایسه است. «14»

 

3. در تحقیق دیگرى ثابت شد که مداومت بر قرائت قرآن کریم نقش مؤثرى در مقابله با استرس دارد. همچنین فهم قرآن نیز در مقابله با استرس تأثیر دارد. «15»

 

 

ب: تأثیرات آموزه هاى قرآن بر بهداشت روانى فردى و اجتماعى بشر:

 

برخى از محققان و متخصصان علوم پزشکى، پژوهش هاى متعددى در این مورد انجام داده اند و تأثیرات آموزه ها (دستورات و توصیه ها) و آیات قرآن را در بهداشت روانى فردى و اجتماعى انسان بررسى کرده اند. در این تحقیقات تجربى نتایج مثبت و چشمگیرى در مورد برخى مفاهیم و دستورات قرآن بدست آمده است که در اینجا به صورت فهرست‏ وار بدانها اشاره می کنیم‏ «16»:

 

1. وحدت شخصیت انسان و رابطه آن با توحید قرآنى.

یکى از صاحب‏نظران در این مورد می نویسد:

«پژوهشها در منابع و مجموعه آثار در سلامت روان نشان می دهد که اساسی ترین و مهم‏ترین مسئله در شخصیت سالم، وحدت روان و تعهد مذهبى است. وحدت روان با سیستم ارزشى که بتواند به حیات معنا و هدف دهد مرتبط است. در بین سیستم‏هاى ارزشى، مذهب بالاترین قابلیت را براى ایجاد وحدت شخصیت داراست.

اساس و مبناى مذهب اسلام بر وحدت و توحید می باشد. وحدت شخصیت و یگانگى روان انسان، مظهر و نماینده بارز توحید ذات مقدس خالق است ...» «17»

 

2. دمیدن روح امید و ممنوعیت یأس ناامیدى در قرآن و تأثیر آن در کاهش افسردگى.

در قرآن کریم می خوانیم:

«وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ‏ «18» «و از رحمت بی منتهاى خدا نومید مباشید که هرگز هیچ‏کس از رحمت خدا نومید نیست، مگر کافران.» کتابهاى مذهبى و به ویژه قرآن کریم بر توکل به خدا و امید به فضل و رحمت الهى و مذمت ناامیدى و یأس تأکید دارند؛ به طوری که در اسلام ناامیدى از خدا یک گناه کبیره به حساب می آید. همین مطلب موجب می شود که مؤمنان همیشه شاداب و امیدوار باشند و به دامن افسردگى و یأس نیفتند.

یکى از صاحب‏نظران در این زمینه می نویسد:

«نتایج (یک آزمون) نشان داد بیمارانى که باورهاى مذهبى قوی تر داشتند و اعمال مذهبى را انجام می دادند نسبت به گروه دیگر کمتر افسردگى داشتند و راه طولانی ترى را در هنگام ترخیص از بیمارستان پیاده طى کردند.

همچنین دانستن خداوند به عنوان منشأ قدرت و آرامش و انجام فرایض دینى به صورت معنی دارى با درجه پایین افسردگى در هنگام ترخیص از بیمارستان ارتباط داشته است.» «19»

 

3. دعوت قرآن به صبر «20» و تأثیر آن در کاهش فشارهاى روانى.

 

4. دعوت قرآن به توکل بر خدا «21» و تأثیر آن در حل مشکلات و آرامش روانى.

 

5. تأثیر یاد خدا در آرامش دل و رفع اضطراب و نگرانى.

یکى از پزشکان صاحب ‏نظر در این زمینه می نویسد:

«واکنش سوگ ناشى از داغ‏ دیدگى، واکنش طبیعى است. تحقیقات زیادى نشان داده اند که داشتن تفکر و عملکرد مذهبى به طور محسوس موجب کاهش شدت درد فقدان و دوره آن می شود. این تأثیر از طریق مکانیسم‏هاى چندى صورت می گیرد، من‏جمله:

اول: اعتقاد، ایمان و توکل به خداوند (Trust in god) با نام و یاد او قلبها آرام می گیرد. «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ‏ «22»

دوم: داشتن صبر و بردبارى و تسلیم رضاى خداوند و تسلیم نظام الهى و پناه بردن به خداوند در هنگام مصیبت‏ها «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ‏ «23» نیز موجب کاهش شدت و دوره سوگ می شود.

سوم: بهره گیرى از سمبلهاى ایمانى و مذهبى از دیگر عوامل مهم و مؤثر در کاهش درد فقدان است.

در شیعه نمونه متعالى این مراسم مربوط به عزاداریهاى عاشورا است. عاشورا نمونه اى از هر نوع داغ را داراست داغ فرزند، داغ برادر، غم اسیرى و مظهر متعالى وداع با زندگى.

انسان مسلمان داغدار به هر میزان که بتواند خودش را جاى داغداران کربلا قرار دهد و با آنها همانندسازى کند به همان میزان از فشار داغ‏دیدگى خودش کاسته می شود. «24»

 

6. ممنوعیت خودکشى در دین‏ «25» و تأثیر آن در پایین آمدن آمار خودکشى در جوامع مذهبى.

در دوازده پژوهش که توسط «گارتنر» و همکاران (1991 م) مورد بررسى قرار گرفتند بین اعتقادات مذهبى و خودکشى هم‏بستگى منفى مشاهده شد ...

و در شمارى از بررسیهاى این مسئله روشن شد افرادى که اعتقادات مذهبى قوى داشتند نسبت به خودکشى تنفر و انزجار بیشترى نشان دادند.

«استاک» در توضیح اینکه چرا افراد مذهبى کمتر دست به خودکشى می زنند دلایل مختلفى ارائه می دهد که از آن جمله بالا بودن عزت نفس و داشتن مسئولیت اخلاقى است همچنین عواملى مانند اعتقاد به بخشایش پروردگار، اعتقاد به مبارزه با وسوسه هاى شیطانى از قبیل خودکشى، اعتقاد به عدالت و روز واپسین را از دیگر عوامل می داند. «26»

 

7. تأکید بر محبت به پدر و مادر و تأثیر آن در سلامت روانى افراد خانواده. (اسراء/ 24- بقره/ 83)

 

8. آیات حجاب در مورد بانوان و نقش آن در سلامت روانى زنان. (نور/ 31- احزاب/ 59)

 

9. اعتقاد به معاد و تأثیر آن در تأمین بهداشت روانى. «27»

 

10. تأثیر نماز در آرامش روانى. «28» (طه/ 14 و ...)

 

11. ممنوعیت بزهکارى در قرآن‏ «29» و تأثیر آن در کاهش این رفتار در بین افراد مذهبى (تأثیر اجتماعى) «30»

 

12. امر به معروف و نهى از منکر و تأثیرات آن بر جلوگیرى از رشد عوامل آلوده کننده فضاى جامعه و تأثیر اجتماعى آن. (آل عمران/ 104- 110- 114 و توبه/ 71- 112 و لقمان/ 17)

 

13. ممنوعیت سوء ظن، تجسس، تهمت و غیبت و تأثیرات آنها در پاکى فضاى جامعه و امنیت اجتماعى و حفظ شخصیت اجتماعى افراد. (حجرات/ 11- 12)

 

14. آیات قرآن در مورد محبت، صله رحم، بخشش به دیگران و تأثیرات مثبت آن در اجتماع انسانى. (بقره/ 83- 180- 215)

 

15. ایجاد فضاى سالم جنسى در اجتماع از طریق دستور حجاب براى زنان و ممنوعیت فحشاء در آیات قرآن. (نور/ 30- 31 و احزاب/ 59)

 

16. دستور ازدواج و تشکیل خانواده و تأثیرات آن در آرامش فردى و سلامت محیط اجتماع. (روم/ 21) ما در اینجا نمی توانیم تمام تحقیقات پزشکان و محققان را در مورد مطالب فوق نقل کنیم و فقط پاره اى از نتایج تحقیقات آنان را بیان کردیم. «31»

 

 

نتیجه گیرى و بررسى:

 

در اینجا تذکر چند نکته سودمند است:

 

1. با توجه به مطالبى که از قرآن، روایات، تاریخ مسلمانان و علوم تجربى بیان شد، ویژگى شفابخشى قرآن کریم روشن گشت و تأثیرات قرآن در مورد درمان بیماریهاى روحى و روانى بیان شد.

این تأثیرات قرآن از همان صدر اسلام مشهود بوده و شاهدى بر حقانیت این کتاب الهى است. تأثیرات قرآن بر بهداشت روانى انسان از مطالب شگفت‏ انگیزى است که با پیشرفت علوم روانشناسى روشن‏تر شده است.

 

2. توجه به این نکته ضرورى است که حکمت و فلسفه دستورات و مطالب قرآن کریم (مثل نماز، صبر، توکل و ...) منحصر در تأثیرات روانى آن نیست، بلکه تأثیرات معنوى (مثل نزدیکى به خدا و تکامل روحى و ...) نیز دارد. ممکن است هنوز بسیارى از آثار آن براى ما روشن نشده باشد و از آن اطلاع نداشته باشیم.

پس اگر آثار روانى آیه اى در حوزه بهداشت روانى بدست نیامده یا ثابت نشد و یا حتى آثارى که گفته شده، خلاف آن ثابت شد، این مطلب اشکالى را بر دین و قرآن وارد نمی سازد. چرا که ممکن است این امور علت تامه این احکام و آیات نباشد. بلکه این دستورات تعبدى دین است که با پیشرفت فکر و علم بشر، ممکن است قسمتى از مصالح و آثار سازنده آن کشف شود و برخى از آثار آن نیز کشف نشده باشد.

 

3. شفابخشى قرآن و تأثیرات آن در بهداشت روانى انسان، اعجاز علمى قرآن را اثبات نمی کند، چرا که این تأثیرات دو بخش است:

بخش اول: مربوط به محتواى مطالب قرآن کریم است (مثل دستور به صبر و توکل و نماز و ...) که این آموزه ها در ادیان قبل از اسلام نیز وجود داشته است و تأثیرات این امور معنوى در بهداشت روانى انسان مخصوص قرآن کریم نیست، پس نمی تواند دلیل اعجاز علمى این کتاب مقدس باشد.

بخش دوم: تأثیرات مربوط به قرائت قرآن است که لحن و صداى خواننده با موسیقى خاص قرآن در درمان بیماران اثر می گذارد و شدت ناراحتى آنان را کم می کند.

بنظر می رسد که این مطلب هم، هر چند بسیار عجیب و جالب است و عظمت این کتاب مقدس را نمایان می کند، اما دلیلى بر اعجاز علمى قرآن کریم نیست. چرا که این‏ تأثیرات در مورد هر نغمه آهنگین و زیبا و دلنشین موسیقى طبیعى (مثل صداى آب و ...) وجود دارد به طوری که برخى تأثیرات آنها در آرامش روانى انسان مشهود است. و حتى برخى افراد در مورد موسیقی هاى غیر طبیعى (موسیقى مصنوعى و ساخت دست بشر) هم ادعا می کنند که تأثیرات آرام ‏بخشى دارد.

البته ممکن است ادعا شود که تأثیرات نواى قرآن بیشتر است چرا که همراه با معنویت است، ولى اثبات این مطلب احتیاج به پژوهش هاى بیشتر دارد.

 

4. شناخت هر چه بیشتر تأثیرات قرآن در بهداشت روانى فردى و اجتماعى انسان‏ها می تواند ما را در شناخت بهتر قرآن و استفاده بیشتر از محضر آن در درمان بیماریهاى روانى کمک کند و به عبارت دیگر تحقیقات تجربى در این زمینه کیفیت‏هاى امور معنوى را به صورت کمیت و آمار علوم تجربى در اختیار بشر قرار می دهد. و راههاى جدیدى را در استفاده از وحى الهى براى ما می گشاید، که امید است این راهى که تازه آغاز شده، ادامه یابد و بشریت را به کمالات معنوى علاقه مندتر کند و راه حق ادیان الهى و به ویژه قرآن را به انسان سرگشته عصر حاضر بنمایاند.

تذکر: همان‏طورکه گذشت باید توجه داشت که آثار احکام و آیات قرآن در بهداشت روانى انسان، تمام آثار و مصالح این احکام نیست.

 

 

 

نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی

 

______________________________

 

پی نوشت:

 

(1) مطالب این مبحث با مبحث بعدى (قرآن و درمان بیماریهاى روانى) بسیار به هم نزدیک است و به خاطر پیوستگى مطالب آنها، در اینجا بحث را به صورت کامل آوردیم و در مبحث بعدى مختصرا اشاره می کنیم.

(2) اسراء/ 82.

(3) یونس/ 57.

(4) فصلت/ 44.

(5) ر. ک: تفسیر نمونه، ج 12، ص 236- 237.

(6) همان، ص 238- 239 با تلخیص.

(7) در نهج البلاغه، خطبه/ 198 می خوانیم: «شفاء لا تخشى اسقامه» قرآن داروى شفابخش است که هیچ بیمارى از آن برنمی خیزد.

(8) نهج البلاغه، خطبه/ 176.

(9) نمونه، ج 12، ص 237- 238 با تلخیص و تصرف در عبارات.

(10) ر. ک: نمونه، ج 12، ص 241.

(11) در این مورد به مقدمه همین بخش (قرآن و علوم پزشکى) مراجعه کنید.

(12) این پایان‏نامه کارشناسى ارشد در دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم پزشکى، و زیر نظر آقاى دکتر حسن عشایرى و دکتر عیسى محمدى در سال 1373 به اتمام رسیده است.

(13) و نیز ر. ک: علیرضا نیکبخت، مجله طب و تزکیه، ش 29، تابستان 1377، ص 78، مقاله بررسى تأثیر آواى قرآن کریم در کاهش اضطراب.

(14) ر. ک: مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، آذر 1376، ص 79، تحقیق مجید یوسفى لویه، فاطمه حسن‏پور.

(15) همان، ص 88، تحقیق زهرا موسوى، منصوره جعفرى، استاد ضرغام.

(16) درج کامل این تحقیقات از حوصله این نوشتار خارج است، اما علاقه مندان می توانند به منابع زیر مراجعه کنند:

در آذر سال 1376 ش، به همت مسئولین دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، همایش «نقش دین در بهداشت روان» برگزار شد و 67 مقاله و سخنرانى در مورد بهداشت روانى همراه با آیات قرآنى و روایات ارائه گردید. خلاصه آن‏ها نیز منتشر شد و نیز مجموعه چکیده 40 سخنرانى در مورد بهداشت روانى، در سال 1376 توسط معاونت دانشجویى، فرهنگى، حقوقى و مجلس، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکى و دفتر مطالعات اسلامى در بهداشت روانى منتشر شد. و نیز فصلنامه اندیشه و رفتار، مجله روانپزشکى و روانشناسى بالینى، سال سوم ضمیمه شماره 9- 10، تابستان و پاییز 1376 ش، که ویژه نقش دین در بهداشت روان است، مقالات متعددى در این زمینه ارائه کرده است. و نیز فصلنامه علمى- پژوهشى، دانشگاه اسلامى، سال اول، شماره 4، بهار 77 مقالات متعددى از نقش دین در بهداشت روان به چاپ رسانده است.

(17) ر. ک: مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، پیشین، ص 88، مقاله سید محمود میرزمانى و مجموعه سخنرانی ها، همان، سخنرانى ش 31، از دکتر داود شاه محمدى.

(18) یوسف/ 87.

(19) فصلنامه اندیشه و رفتار (مجله روانپزشکى و روانشناسى بالینى) ضمیمه ش 9- 10 تابستان و پاییز 1376، ص 41، پرسمن، لیونز، لارسون، استرین، 1990 م.

(20) بقره/ 153 و 155 و آل عمران/ 200 و ...

(21) احزاب/ 3- آل عمران/ 159 و ...

(22) رعد/ 28.

(23) بقره/ 155.

(24) مجموعه سخنرانى همایش نقش دین در بهداشت روان، پیشین، سخنرانى ش 31 از دکتر داود شاه محمدى.

(25) وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً. (نساء/ 29) و نیز وسائل الشیعة، ج 29، باب 5، ص 24.

(26) فصلنامه اندیشه و رفتار، پیشین، ص 39، مقاله دکتر باقر غبارى بناب تحت عنوان باورهاى مذهبى و اثرات آنها در بهداشت روان.

(27) ر. ک: خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، پیشین، ص 67، مقاله نعمت اللّه گرز الدین.

(28) خلاصه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، پیشین، ص 34، مقاله محمد امین جلیلوند ص 35 و 45 مقاله دکتر عبد الناصر رفیع.

(29) مائده/ 38.

(30) فصلنامه اندیشه و رفتار، پیشین، ص 40.

(31) براى مطالعه بیشتر به منابعى که در اولین پاورقى این قسمت معرفى شد، مراجعه کنید.

 

 

منابع:

 

کتاب «پژوهشى در اعجاز علمى قرآن»، ص 404