منظور از «قربى» در آیه ( إلاّ المودّة فى القربى ) کیست؟

در قرآن مجید، این واژه، 16بار در 12سوره آمده است و در تمام موارد به معنى بستگان و خویشاوندان به کار رفته است...

زائرى از مأمور ارشادى سؤال کرد نظر شما در مورد آیه ( إلاّ المودّة فى القربى ) چیست؟ چرا نسبت به اهل بیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) بى احترامى مى کنید؟ مأمور ارشادى پس از اهانت به سائل گفت: منظور از «قربى» اهل بیت پیامبر نیست، قربى با اهل بیت فرق دارد. اگر خداوند مى خواست مى گفت:«إلاّ المودّة فى أهل بیتى»، منظور آیه این است که ما باید همه نزدیکان پیامبر را دوست داشته باشیم. صحابه هم جزء نزدیکان پیامبرند. زنان پیامبر نیز جزء نزدیکان او هستند.

پاسخ

گویا مأمور ارشادى به گوشش نرسیده است که تفسیر به رأى یکى از گناهان بزرگ در اسلام است. متأسفانه در این آیه، دست به تفسیر به رأى زده است و هیچ شاهدى هم براى گفتار خود نیاورده است.

«قربى» در زبان عربى، به خویشاوندان نزدیک گفته مى شود که نوعى پیوند نسبى یا سببى با انسان داشته باشند( [61])، و در قرآن مجید، این واژه، 16بار در 12سوره آمده است و در تمام موارد به معنى بستگان و خویشاوندان به کار رفته است، حتى در آیه( والجار ذى القربى ) ( [62]) نخستین احتمال، همسایگانى است که با انسان پیوند خویشاوندى داشته باشند. اینک ما به نقل چند آیه بسنده مى کنیم:

1. ( وبالوالدین احساناً وذى القربى والیتامى ) .( [63])

«و به پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک و یتیمان نیکى کنید».

2. ( و آتى المال على حبّه ذوى القربى والیتامى والمساکین ) .( [64])

«و دارایى خود را با آن که دوست دارد به خویشاوندان نزدیک و یتیمان و بیچارگان بدهد».

3. ( وإذا قلتم فاعدلوا ولو کان ذا قربى ) .( [65])

«اگر سخن گفتید، عدالت را پیشه خود کنید، هر چند درباره خویشاوندان نزدیک باشد».

بنابراین، تفسیر «قربى» به غیر این وجه، علاوه بر این که بر خلاف لغت است، بر خلاف تمام آیات قرآنى است.

و هرگاه به روایات مراجعه کنیم، روایات فراوان از پیامبر، قربى را به اهل بیت(علیهم السلام) تفسیر مى کند. اینک برخى از این روایات را متذکر مى شویم:

1. احمد در کتاب «فضائل الصحابه» با سند خود، از سعید بن جبیر و او از عامر چنین نقل مى کند: «لمّا نزلت قل لا أسألکم علیه أجراً إلاّ المودّة فى القربى، قالوا: یا رسول الله من قرابتک؟ من هؤلاء الذین وجبت علینا مودّتهم؟ قال: على وفاطمة وابناهما(علیهما السلام) وقالها ثلاثاً».( [66])

«هنگامى که آیه ( قل لا أسألکم علیه أجراً إلاّ المودّة فى القربى ) نازل شد، پرسیدند: اى پیامبر خدا، نزدیکان تو چه کسانى هستند. کسانى که دوستى آنان بر ما واجب است کیستند؟ فرمود: على و فاطمه و دو پسر آنها و سه بار این سخن را تکرار کرد».

2. حاکم در کتاب «المستدرک على الصحیحین» از امام على بن الحسین(علیهما السلام) نقل مى کند: وقتى امیرمؤمنان على(علیه السلام) به شهادت رسید، حسین بن على(علیهما السلام) در میان مردم خطبه خواند که بخشى از آن این بود:«إنّا من أهل البیت الذین افترض الله مودّتهم على کلّ مسلم فقال تبارک وتعالى لنبیّه(صلى الله علیه وآله) : قل لا أسألکم علیه أجراً إلاّ المودّة فى القربى، ومن یقترف حسنة نزد له فیها حسناً فاقتراف الحسنة مودّتنا أهل البیت» .( [67])

«ما از خاندانى هستیم که خدا دوستى آنها را بر هر مسلمانى واجب ساخته است و به پیامبرش مى فرماید: بگو من از شما بر این رسالت پاداشى نمى خواهم، جز این که خویشاوندان نزدیک مرا دوست بدارید و هر کس کار نیکى انجام دهد، آن را برایش افزایش مى دهیم. انجام کار نیک در اینجا به معنى دوست با ما خانواده است».

3. سیوطى در «الدرّ المنثور» از مجاهد، او هم از ابن عباس نقل مى کند که وى آیه را چنین تفسیر کرده است: «أن تحفظونى فى أهل بیتى وتودّوهم بى» .( [68])

«منظور این است که حق مرا در اهل بیتم حفظ کنید و آنها را به سبب من دوست دارید».

شگفت آور این که مأمور ارشادى مى گوید: اگر مقصود اهل بیت (خویشاوندان نزدیک) بود، باید بگوید: «إلاّ المودّة فى أهل بیتى»، اگر مطلب ایشان درست است، پس باید خدا در پانزده مورد دیگرى که این واژه آمده است، بفرماید: «فى أهل بیتکم»، چقدر رسوا است منطق این مأمور ارشادى!!

نکته دیگر این که «ال» در «القربى» براى عهد است، و به یک معنى، نائب مناب «یاى متکلم» است یعنى «قرباى»(نزدیکان من)، بنابراین، صحابه یمنى و مدنى و یا کسانى که دورترین نقاط شبه جزیره مى زیستند، هرگز قرباى پیامبر حساب نمى شوند، هر چند به عنوان یک مسلمان که پیامبر را دیده اند از احترام خاصّى برخوردار باشند.

اگر بخواهیم این مطلب به صورت برهانى روشن شود، باید به سه مطلب توجه کنیم:

1. استثنا همیشه باید با مستثنى منه، نوعى پیوند و رابطه داشته باشد، اگر مى گویند: جاء القوم إلاّ زید باید «مستثنى» در «مستثنى منه» داخل باشد و لذا استثناى منقطع در کلام فصیح وارد نمى شود، مگر به تأویل خاصى.

2. در آغاز آیه، مى فرماید: ( لا أسألکم علیه أجراً ) ، من از شما در تبلیغ رسالتم پاداشى نمى طلبم. در این جا درخواست هرنوع پادش را نفى مى کند.

3. در جمله( إلاّ المودّة فى القربى ) دوستى قربى را به عنوان پاداش مى طلبد.

و ناگفته پیداست مودّت در صورتى ولو به ظاهر پاداش پیامبر مى شود که نتیجه آن به خود او باز گردد، و این در صورتى است که قربى به خویشاوندان او تفسیر شود که نوعى تکریم پیامبر و شادمانى روح و روان اوست.

و امّا اگر بگوییم مراد از قربى، کلیه کسانى است که پیامبر را دیده اند، از مکى و مدنى و یمانى و حبشى و...، در این صورت استثنا معنى صحیحى پیدا نمى کند. دوست داشتن این همه انسان ها با جنسیّت هاى مختلف چه ارتباطى با پیامبر دارد که پاداش او حساب شود؟

البته ممکن است پیامبر فرمان دهد که مسلمانان یکدیگر را دوست داشته باشند و بفرماید: «توادّوا أو تحابوا» ولى سخن در جاى دیگرى است و آن این که آیا از نظر ادبى و بلاغتى صحیح است که پیامبر بگوید: مزد و پاداشى نمى طلبم جز دوست داشتن صحابه بیشمار خودم که اصلاً پیوندى با او ندارند جز این که در حال حیات او به او ایمان آورده اند، چنین سخن گفتن نظیر گفتار شاعرى است مى گوید:

درختى در نهاوند سر بریدند *** که از مشک دلاویز تو مستم!

باید مزد پیامبر به نوعى باشد که به ظاهر به او بازگشت کند، هر چند این مزد، نوعى مزد ظاهرى است و الاّ مزد واقعى او با خداست ( إن أجرى إلاّ على ربّ العالمین ) .

[61] . مفردات راغب، ماده « قرب » مى گوید: لفظ « قربى » در موردى به کار مى رود که ملاک نزدیکى دو نسبت باشد، آنگاه آیاتى را که در آنها لفظ « قربى » آمده از آن جمله آیه مورد بحث، را مى آورد.

[62] . نساء/ 36.

[63] . بقره/ 83.

[64] . بقره/ 177.

[65] . انعام/ 152.

[66] . فضائل الصحابة،

[67] . المستدرک على الصحیحین، ج3، ص 172.

[68] . الدرالمنثور، ج6، ص 70.