سیره مدیریتی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
شناخت اسلوب رفتاری و روش نظری و عملی پیامبر اعظم اسلام
ـ صلی اللّه علیه وآله ـ یکی از مهمترین مسئولیت های دینی ـ فرهنگی مسلمانان است؛ زیرا
قرآن کریم
سیره مدیریتی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله
پدید آورنده : سجاد چوبینه ، صفحه 11
مقدمه
شناخت اسلوب رفتاری و روش نظری و عملی پیامبر اعظم اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ یکی از مهمترین مسئولیت های دینی ـ فرهنگی مسلمانان است؛ زیرا قرآن کریم شخصیت ممتاز او را به عنوان الگوی جاوید نوع بشر معرفی می کند.
بر این اساس، نقش پذیری جامعه انسانی در ابعاد و زمینه های متفاوت فردی و اجتماعی از روش زندگی وی، می تواند مسیر سعادت و خوشبختی را به آنان نمایانده و دسترسی به ایجاد مدینه فاضله انسانی را تسهیل و تسریع بخشد. اما باید و یادآوری کرد که، تنها بیان جزئیات رفتاری پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ بدون پرداختن به شیوه رفتاری حضرت، نه عنوان «سیره» دارد و نه می تواند تأثیر شایسته ای بر جامعه های مختلف داشته باشد.
برای بیان «سیره» می بایست در لابه لای اوراق به ظاهر گسسته، جزئی و پراکنده مجموعه رفتارهای آن حضرت، کتابی جامع و اصولی کامل را جست و جو کرد و گرد آوریم که آن اصول و قواعد کلی بتواند پایه گذار مبانی اصیلی برای پی ریزی بنیان های اصلی و فرعی جامعه نمونه انسانی باشد. کنش ها و واکنش های رفتاری پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ آن قدر اصیل و عمیق است که می توان از یکایک کارهایش اصول و قواعدی کارآمد ترسیم کرد.
بر اساس این باور، در این مقاله نوع خاصی از سیره کامل آن حضرت که «سیره مدیریتی» نامیده می شود را مورد اشاره قرار می دهیم و به اختصار تبیین کنیم.
شاید بتوان گفت این بخش از سیره شخصیتی آن شخصیت والا می تواند کاربردی ترین بخش سیره بوده و شناخت و به کارگیری آن مهمترین تأثیر مثبت را بر جامعه امروز و فردای ما خواهد داشت.
طرح بحث
مدیریت انسان و رهبری جامعه انسانی، مهمترین و در عین حال پیچیده ترین فرآیند فعالیت اجتماعی انسان است؛ زیرا گردش درست سامانه اجتماع بشری به این امر تأثیر گذار، گره خورده است.
بر همین اساس، در تعریف مدیریت گفته شده است:
«فرآیند بکارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می گیرد.»
از میان مدیریت ها، مدیریت منابع انسانی امری ویژه و توان علمی و عملی فوق العاده ای می طلبد، و این بیشتر به سبب خصایص ویژه انسان و گستردگی استعدادهای اوست که بدون شناسایی این استعدادها نمی توان به استخدام و تربیت آنها پرداخت.
امام علی ـ علیه السلام ـ به سختی کار مدیر و ضرورت اتقان و استحکام شخصیتی رهبر این گونه اشاره فرمودند:
«مدیر مانند ستون وسط آسیاب باید ساکن، استوار و محکم باشد تا تشکیلات به درستی حول محور آن طی طریق کند.»
از این رو مراتب تعالی و پیشرفت ملت ها به میزان توفیق رهبر و رهبرانی وابسته است که عهده دار امور آنان بوده و وضع آنها را سامان می بخشند. به همین سبب امام رضا ـ علیه السلام ـ فرمودند:
«در مطالعه احوال بشر هیچ گروه یا ملیتی را نمی یابیم که در زندگی موفق باشد مگر به وجود مدیر و سرپرستی که امور مادی و معنوی آنان را مدیریت کنم.»
بنابراین، مدیر می بایست از مبانی نظری «علمی و پیشرفته» و توان عملی «قدرتمند» برخوردار باشد تا بتواند موفق شود. نماید، چنان که گفته شده است: مدیریت علم «دانستن» و هنر «توانستن» است.
ما در این جا به تبیین مدیریت مدیری می پردازیم که از دو قدرت معنوی «عقل» در حد کمال، و «وحی» از کاملترین نوع محتوایی اش برخوردار است، و از سلسله انسان هایی است که آفریدگار انسان، او را به عنوان امانتداری امین انتخاب و انسان را به عنوان امانت به او سپرده است تا به حقیقت ناب راهنمایی، و استعدادهای او را شکوفا کند. این نوع مدیریت زیباترین جلوه های مدیریتی است که از آن به عنوان «مدیریت الهی ـ انسانی» تعبیر می کنیم. محور اصلی فعالیت های تدبیری این مدیر که مبتنی بر شناخت کامل انسان به طور خاص و درک واقعی از حقیقت عالم هستی بطور عام است، خارج کردن نوع انسانی از تاریکی ها و وارد کردن او به روشنایی و تحول بخشیدن به اوست.
مدیریتی بر اساس «تکریم» انسان، در مقابل مدیریت های مبتنی بر «تحقیر» انسان و آشنایی با این نوع مدیریت منابع انسانی که مدیر، خود انسان تکامل یافته و کاملی است، بیشترین و بهترین تأثیر را بر جان جهان انسانی داشته، و تعمیم دادن به آن در حوزه رفتار مدیریتی جامعه می تواند سلامت و سعادت اجتماع بشری را تضمین کند.
چنان که در مقدمه نیز گفتیم ما از شیوه های رفتاری پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ دنبال کشف قواعد و اصولی هستیم که مجموعه این قواعد و قوانین، مبانی اصلی« خلق عظیم محمدی» را در موضوع مدیریت به نمایش می گذارد. این اصول همه آنچه که در آن وجود شریف آسمانی بوده، نیست و تنها قطره هایی اندک از آن اقیانوس بزرگ است.
1 ـ مدیریت بر خود قبل از مدیریت بر دیگران در سایه اصلاح رابطه میان خود و خدا
پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ بنده ای پاک و خالص و از عبودیتی کامل بهره مند است. بنابراین، همواره در مقام بندگی در مقابل خدای خویش خاشع و دور از خودبینی و خودخواهی، فرمانبردار اراده حضرت حق است. این انفعال در مقام بندگی، سبب شده است تا خداوند او را مرتبه فاعلیت بخشیده و بدین وسیله در عالم نفس ها و روح ها تأثیر بخشید. وی به اقتضای مقام تام و کامل بندگی، هیچ گاه سر به برتری جویی بر نداشت و این سِّرِ اصلی مدیریت و رهبری ایشان بر قلب ها است؛ زیرا اصل و ریشه مدیریت بر قلبها بر اصلاح رابطه انسان با خدای خویش است.
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله فرمودند:
«من احسن فیما بینه و بین الله کفاه الله ما بینه و بین الناس.»
«هر کس میان خود و خدا را اصلاح و نیکو گرداند، خداوند میان او و مردم را اصلاح کند.»
روش پیامبر اسلام در تحول بزرگی که فراهم ساخت بر مبنای تحول رابطه انسان با خدا استوار بود. اثر و نتیجه وجود این رابطه معنوی باعث می شود که در ایجاد ارتباط با دیگران، به دلیل عدم حجاب خودبینی و خودخواهی، میان او و آنان الفتی حقیقی برقرار شود و از جان و دل مدیریت او را بپذیرند. این نوع پذیرش و تسلیم قلبی راه را بر توسل به ریا و فریب و دروغ و همچنین فشار و استبداد می بندد. بدیهی است این نوع سلطنت بهترین و ماندگارترین سلطنت هاست که ریشه در همان اصلاح رابطه میان خود و خدا دارد. هم ایشان فرمود:
«من احب ان یکون اعز الناس فلیتق الله.»
اگر انسان در مدار توحید قرار گرفت و زوایای شرک را از خود زدود و خودخواهی وجود خویش را نادیده گرفت، همه ارزشها را داراست؛ و انسانِ ارزش طلب فطری، دور این وجود ارزشمند طواف خواهد کرد و به او دل می سپرد. وجودش از شرک خفی خودخواهی خالی و پر از آوای وحدانیت و توحید است.
او که از لحاظ نسب و منصب و پیش افتادن و تقوی و همچنین سلطنت بر دل ها از همه جلوتر و بر همگان برتر است، می گوید:
«من نیز بنده ای هستم که همچون دیگر بندگان می خورم و مانند آنان می نشینم.»
این دوری از حجاب خودخواهی که شهره اصلاح و پاکی نفس و مدیریت بر خویشتن خویش است، موجب نزدیکی قلب ها به وی و مهیا شدن «قدرت رهبری و مدیریت بر قلب هاست.» بنابراین، لازمه ابتدایی اداره امور جامعه انسانی، قدرتی است که ابتدا در توانایی انسان بر اراده خویش ظهور و تجلی می یابد.
2 ـ شرح صدر
تبیین فلسفی «شرح صدر» به اختصار، همان فعلیت همه جانبه قوا و استعدادهای متنوع وجود انسانی است؛ زیرا هر چه این استعدادها شکوفاتر شوند، بُعد روحانی وجود انسان بیشتری گستردگی بیشتری پیدا می کند.این گستردگی، از نشان پذیری آدمی به اسما و صفات الهی حاصل می شود، که هر چه از صفات خداوند در یک انسان بیشتر تجلی کند، سعه وجودی او بیشتر خواهد شد.
پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ چون مظهر تام حق و صفات اوست، جلوه تام و تمام شرح صدر ربوبی است، تحقق این ظرفیت عظیم روحی در انسان مربوط به عظمت همان مظروفی است که به وجود انسان اتصال پیدا می کند و این اتحاد و اتصال، ظرف را به گستردگی مظروف بسط می دهد. شرح صدر از الطاف خاص خداوند است که دارنده آن قدرتی پیدا می کند که با ابزارهایی مانند بردباری و حلم، مقاومت در سختی ها و مشکلات و... تنگناهای کار در برابرش گشوده می شود و در نهایت، به هدفهای خود نایل می شود. به همین سبب، امام علی ـ علیه السلام ـ مهمترین ابزار مدیریت را سعه صدر دانسته و فرموده است:
«آلة الریاسة سعة الصدر.»
«ابزار سروری، شکیبایی در تحمل نامرادی هاست.»
حضرت موسی برای رهبری قومی نادان و بهانه جو، نخستین چیزی که از خداوند خواست، شرح صدر بود. پروردگار بزرگ این موهبت عظیم را در مقام سپاسگزاری به پیامبر خاتم ـ صلی الله علیه و آله ـ هدیه کرده است:
«الم نشرح لک صدرک»
«آیا ما سینه تو را برایت گشاده نکردیم؟»
اگر او می تواند آزارهای مشرکان را که هیچ پیامبری به اندازه وی آزار ندید، تحمل کند و نه تنها نفرین نکند بلکه دعایشان کند و بر گفته ها و کرده های قومی نادان صبر کند، تا به تدریج کار خود را پیش برد، نتیجه همین موهبت الهی است. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله فرمود:
«بعثت للحلم مرکزا و للعلم معدنا و للصبر مسکنا.»
«برانگیخته شدم در حالی که مرکز بردباری و معدن دانش و جایگاه شکیبایی ام.»
این صفات و صفات مشابه دیگر که مجموعه «خُلق عظیم» ایشان را تشکیل می دهد، هر کدام شاخه ای از درخت طوبای شرح صدر است که در سرشت طیب آن وجود مقدس نهفته است.
3 ـ مهربانی و رحمت
تألیف کتاب تکوین بر اساس رحمت طرح و برنامه ریزی شده است و بر همین مبنا نیز تدبیر و اداره می شود. و از همین روست که پیامبران خدا جلوه های رحمت اویند که آخرین آنها جلوه تام این رحمت و محبت الهی است و شیوه اداره اش نیز بر همین اصل استوار است.او ـ به سبب رحمتی از جانب خداـ در مدیریت خود از محبت و ملایمت خاصی برخوردار است. «فبما رحمة من الله لِنتَ لهم و لو کنت فظّاً غلیظ القلب لانفضّوامن حولک» پیامبر با این ویژگی خدادادی به نحو شگفت انگیزی به و در نزدیک کردن قلب ها و در نتیجه تنظیم و آراستگی امر جامعه متحول عصر خویش پرداخت. این نیروی عظیم و مؤثر آن قدر از خود، کارآمدی نشان داد که خداوند راز موفقیت پیامبرش را در عرصه مسائل مربوط به مردم در عشق ورزیدن به آنان و محبت و ملایمت معرفی می کند.
علی ـ علیه السلام ـ فرمودند: «از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان (مردم) مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند» درباره سنت اش پرسیدم؛ فرمود:
«محبت، بنیاد و اساس (سیره و سنت) من است.»
خداوند پیامبر را (رحمة للعالمین) معرفی کرده است و به اندازه ای بر بی ایمانی کافران و پشت کردن به خوشبختی اندوهگین است که خداوند او را از این همه حرص خوردن بر حذر می دارد:
«لعلک باخع نفسک الا یکونوا مؤمنین»
«گویی می خواهی جان خود را از شدت اندوه از دست دهی، برای این که آنان ایمان نمی آورند.»
4 ـ شایسته سالاری
در نظام مدیریتی پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ، ریاست و مسئولیت، امانت تلقی می شود و همگان از منطق عملی ایشان دریافته بودند که حکومت کردن به حقیقت مسئولیت داشتن است؛ زیرا «حکومت»، امانت الهی است و حاکم،شایسته ترین مسئول «ادای این امانت».
این باور که منشأ وحیانی «ان الله یأمرکم أن تؤدوا الامانات الی أهلها» «خداوند شما را فرمان می دهد که امانت ها را به اهلش واگذارید.» سبب می شود که همگان بدانند که قدرت تصرف بر جغرافیای جان و مال مردم، ملک شخصی کسی نیست تا طعمه ای برای بهره برداری باشد، بلکه فرصتی شایسته است برای شایستگان جهت تدبیر امور و اصلاح و سامان دادن کارهای مردم و تدبیر و مدیریت داشته های آنان در مسیر سعادت و خوشبختی شان می باشد، و اگر غیر از این باشد، به آنچه سبب گردش درست امور و سلامت و صلابت کارهاست پشت می شود و شمارش معکوس نابودی حکومت آغاز می شود.
مولای متقیان امام علی ـ علیه السلام ـ فرمودند:
«یُستدلّ علی ادبار الدُّول بأربع: تضییع الاصول و التمسک بالفروع و تقدیم الاراذل و تأخیر الافاضل.»
«چهار چیز باعث سرنگونی دولت هاست: نادیده گرفتن اصول، و توجه به جزئیات، پیش انداختن افراد ناشایست و منزوی کردن انسان های فاضل و کاردان.»
نمونه هایی از شایسته سالاری در نظام مدیریتی پیامبر ـ صلی اللّه علیه و آله ـ را در واگذاری مناصب و مسئولیت ها، در جریان فرماندهی اسامة بن زید بر لشکر مسلمانان، نصب «عمرو بن حزم» که جوانی هفده ساله بود به فرمانداری نجران در یمن و یا « عتاب بن اسید» که جوانی است در نهایت زهد و پرهیزگاری به فرمانداری مکه می بینیم. عکس نقیض قضیه را هم شاهدیم، چنان که ابوبُرده از ابوموسی نقل می کند: من به همراه دو نفر از پسرعموهایم بر پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ وارد شدیم. یکی از آن دو گفت: ای رسول خدا! ما را بر قسمتی از آنچه خداوند تو را بر آن حکومت داده است، زمامداری ده. دیگری نیز سخنی شبیه همین گفت: حضرت فرمود:
«به خدا سوگند! ما هرگز به کسی که درخواست حکومت و زمامداری کند و یا بر تحصیل آن حریص باشد، حکومت نخواهیم داد.»
باید اذعان داشت از عمده ترین ضعف های مدیریتی بلکه از مهمترین شاخصه های مدیریت ناسالم، عدم توانایی در سپردن کارها به کاردانان شایسته و متخصصان کارآمد و قرار دادن نا اهلان در جایگاه های مدیریتی است و علت عمده این روش نامطلوب هم وجود مناسبات ناسالم اخلاقی، اجتماعی، سیاسی در روابط نادرست مدیریتی است و نتیجه آن هم نفوذ فرصت طلبان و انزوای افراد سالم و صالح است.
5 ـ نظام تبعیت به محوریت رهبر
در تشکیلات سیاسی برای اداره درست جامعه، می بایست یک «قدرت واحد» برای تصمیم سازی و تصمیم گیری نهایی، محوری ترین جایگاه را داشته باشد. بدیهی است حلقه مفقوده «محوریت سیاسی» و «وحدت قدرت» در هر نظامی سبب از هم گسیختگی و زوال انسجام مدیریتی خواهد شد که در نهایت به فروپاشی نظام می انجامد. اما توجه به نحوه شکلی این «ساختار قدرت واحد» مطلبی مهم تر و قابل تحلیل و تبیین است.
در نظام مدیریتی پیامبرـ صلی اللّه علیه وآله ـ ، ساختار تبعیت و اطاعت به گونه ای ترسیم شده است که «حق» محور اطاعت و پیروی است. در این نوع تشکیلات جایی برای قدرت طلبی منتج به استبداد از طرف زمامدار و اطاعت کورکورانه از سوی مردم نمی ماند. مردم بدون تن دادن به ذلت، فرمانبردارند و رهبر بدون تمسک به استبداد و سلطه مستبدانه فرمانرواست. در این نظام، مدیران در سطح مدیریت کلان و خرد از سر نفسانیت تصمیم نمی گیرند و رفتار نمی کنند و هرگز نیز خود را برتر و بالاتر از دیگران نمی دانند. اطاعت از رهبر و کارگزاران، فرمانبری از خداوند است و تنها در همین حوزه مشروعیت و قابلیت اجرا دارد. چنان که پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ خود فرمودند: «لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.»
در نظام مدیریتی سالم و مشروع هر گونه خودکامگی و گردن فرازی از اساس و بنیان نفی شده است؛ زیرا «خود کامگی» با «بندگی» ناسازگار است. تا کسی به «بندگی حق» پشت نکند، به «بند آوردن خلق» روی نمی آورد. بندگان صالح خداوند هرگز در روابط اجتماعی و مدیریتی خود نمی خواهند و اجازه نمی دهند مردم، نام و نشانی و عنوانی غیر از بندگی خداوند و خدمتگزاری خلق خدا برای آنان قائل شوند.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ همواره به مردم می فرمود:
«لا ترفعونی فوق قدری، فتقولوا فی ما قالت النصاری فی المسیح، فانَّ الله اتَّخذنی عبدا قبل ان یتَّخذنی رسولاً.»
«مرا بالاتر از آنچه هستم، قرار ندهید. و آنچه که مسیحیان درباره مسیح سخن گفتند درباره من سخن مگویید، که خداوند پیش از آن که مرا رسول خویش گیرد بنده خود خوانده است.»
منطق عملی حضرت همواره بر همین شیوه و تعلیمات علمی و عملی وی همواره همین گونه بوده است.
انس بن مالک می گوید: «هیچ شخصیتی نزد مسلمانان محبوبتر از پیامبر خدا نبود با وجود این، هنگامی که او را می دیدند پیش پایش بر نمی خاستند، زیرا می دانستند این کار را نمی پسندد.»
فراوانی این نوع گفتارها و رفتارها در زندگی آن حضرت به گونه ای است که به عنوان یک سیره تثبیت شده میان مسلمانان بدیهی می نمود. این سیره متعالی و معرفت آموز رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ بر مبنای اصل قرآنی دوری از برتری جویی فرعونی و پرهیز از تفرعن نفسانی است که می فرماید:
«تلک الدار الآخرة نجعلها للذین لایریدون علوا فی الارض و لافسادا»
«ان فرعون لعال فی الارض»
«همین برتری جویی و تفرعن مدیریتی، در نهایت مدیر و همراهان را در دریای هولناک نفسانیت خود و خشم هلاک کننده خداوند به نابودی می کشاند.»
این از طرفی، و از طرف دیگر آموزش نظری و عملی حضرت بر اساس آموزه های وحی بر نفی اطاعت کورکورانه و پیروی چشم و گوش بسته می باشد.
قرآن کریم می فرماید
«قل هذه سبیلی ادعوا الی الله علی بصیرة»
«بگو این راه من است که بر اساس بصیرت و بینایی به سوی خدا می خوانم.»
خداوند نمی پسندد مردم دنباله روی غیر خردمندانه و نامعقول از رهبران خود بلکه از هر کسی داشته باشند، و چنین کاری را سبب تباهی عنصر انسانیت انسان می داند. استخفاف انسان ها و متابعت حیوانی، ویژه مدیریت فرعونی است فاستخف قومه فاطاعوه.
این، نقطه مقابل فرهنگ مدیریتی موسوی قرار دارد، که پرورش نیروهای انسانی و بالندگی آنها را بر اساس شناخت و درک صحیح از واقعیات وجود انسانی مدنظر قرار داده و می دهد.
6 ـ تفویض اختیار بر اساس قواعد مشخص
در انجام کارها و ادای مسئولیت ها، اصل «تقسیم کار» شیوه و سیره پیامبر است. مباشرت اجرایی مدیریت کلان در همه کارها ضمن فرسایش تدریجی قدرت رهبری، موجب تعطیل ماندن بسیاری از کارهایی می شود که می بایست انجام گیرد. از این رو اصل «تقسیم کار» ضمن ایجاد حس مسئولیت پذیری در افراد و بروز استعدادهای همکاران و همیاران، می تواند نظام مشارکتی نوینی ایجاد کند که انجام صحیح پروژه های اجرایی را تضمین کند.
اما اصل اقدام به این امر به همان اندازه که مفید است، عدم ضابطه مندی آن می تواند مضر و خسارات جبران ناپذیری را در پی داشته باشد. از این رو، می بینیم تفویض اختیار از سوی رهبر الهی سیاسی اسلام از قوانین خاصی تبعیت می کند که سلامت و و صلابت کار را تضمین و تأمین کند.
الف ـ امتحان قبل از اختیار
حضرت در مواردی استاندار و فرماندار تعیین کردند. افرادی را برای گردآوری مالیات و جمع آوری زکات می فرستاد. برای سریه ها فرمانده تعیین می کرد. برخی را به عنوان قاضی منصوب کرد و بعضی را جهت آموزش قرآن و احکام به نواحی مختلف اعزام کرد. در همه این امور تناسب همه جانبه افراد با مسئولیت های واگذاری را مدنظر داشت. هیچ گاه افراد آزمایش نداده و امتحان نشده را برای کارهای این چنینی تعیین نمی کرد. با شناختی که از اصحاب و درک درستی که از موقعیت و حساسیت آن مسئولیت داشت افرادی را گزینش و انتخاب می کرد. یعنی همه این واگذاری مسئولیت ها تابع اصول مشخص و معین خردمندانه و منطبق با قوانین وحیانی بود.
ب ـ مراقبت
پس از به کارگماردن افراد بر اساس معیارهای مشخص، نظارت و پیگیری انجام آن مسئولیت در حین انجام کار انجام می گرفت.
این گونه نبود که به سبب اعتماد و اطمینان به کسی، کار او را پیگیری نکند و او را در انجام مسئولیت واگذاری مهمل گذارد. شیخ صدوق ـ قدس سره ـ نقل می کند: حضرت سپاهی را به فرماندهی علی ـ علیه السلام ـ به جایی اعزام کرد. پس از انجام مأموریت، از عملکرد فرمانده در طول دوره مسئولیت از زیردستان پرسش کرد.
امام رضا ـ علیه السلام ـ فرمود:
«سیره سیاسی پیامبرـ صلی اللّه علیه وآله ـ همواره بر این بود که هر گاه لشکری را به منطقه ای گسیل می داشت، فرماندهی بر آن تعیین می کرد و به همراه او فردی از افراد مورد اطمینان خود را به عنوان گزارشگر می فرستاد تا برای او اخبار و اطلاعات کسب و ارسال کنند.»
ج ـ اختیار تفویض به افراد به معنی سلب مسئولیت از رهبر و مدیریت کلان نیست
مدیریت کلان در هر حال باید پاسخگوی اعمال کارگزار خود باشد و حمایت های غیر منطقی از مأمور خطاکار در مدیریت موفق و سالم منتفی و مردود است. ماجرای قبیله «بنی جدیمه» پس از فتح مکه نمونه ای از این سیره مدیریتی حضرت در جریان اشتباهات مأموران می باشد.
د ـ تفویض اختیار به معنی امر مطلق و حکمی غیر قابل برگشت و فسخ ناپذیر نیست
گاه بر اساس مصالحی و یا احیانا بروز مفاسد و وجود نقص و خللی، زمینه های نسخ حکم پیش می آمد، حضرت بدون ملاحظه، حکم تفویضی خود را اخذ و به نوع دیگری تصمیم می گرفت. ماجرای ابلاغ سوره برائت که ابتدا ابوبکر را برای انجام این کار اعزام کرد ولی پس از آن به علی ـ علیه السلام ـ مأموریت ابلاغ داد، نمونه ای از این نوع می باشد
7 ـ انضباط کاری
هیچ سازمان و تشکیلات اجتماعی بدون انضباط به هدف نمی رسد.آراستگی و نظم و ترتیب موجب هماهنگی در امور شده و کارها به سامان می رسد. مدیریت رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از این نوع بود. خود به همه لوازم این شیوه مدیریتی ملتزم بود و به یاران نیز آموزش می داد. نگاهی به روند مراحل مختلف دعوت ایشان و مواضع مناسب و برخوردهای منضبط آن حضرت در این دوران متنوع تاریخی بیانگر رعایت این اصل است.
مرحله اول: مرحله سری دعوت است که سه سال طول می کشد. در مرحله دوم که مکه کمی آماده تر می شود اعلان دعوت بدون تمسک به زور و اعمال قدرت است؛ که تا زمان هجرت ادامه می یابد.
مرحله سوم: دفاع از رسالت خویش با شمشیر کشیدن بر دشمنان و مشرکان که تا صلح حدیبیه ادامه می یابد.
مرحله چهارم: مبارزه تا تمامی افراد و گروه هایی است که مانع از راه خدایند و سرانجام اقدام به جهانی کردن دعوت خویش و انجام تمهیدات لازم برای این مهم.
مطمئنا اگر این سیر اصولی و منضبط خردمندانه و در عین حال بسیار جدی طی نمی شد، موفقیت بزرگ و فتح مبین برای اسلام و مسلمانان امری خیالی و دست نیافتنی بود. از مهمترین لوازم انضباط مدیریت سازمانی اقدام به کار متناسب با موقعیت ویژه است. هر گونه تعجیل یا تأخیر در امور از ویژگی یک مدیریت ضعیف و ناتوان است. چنان که خود ایشان فرموده است:
«الامور مرهونة باوقاتها.»
«کارها در گرو وقت و زمان (به خصوص) خودشان می باشد.»
به برخی دیگر از لوازم و جوانب امر انضباط درامور، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
یک: برنامه ریزی قبل از انجام کار
زیرا برنامه ریزی شالوده و اساس مدیریت است و دوری از اقدامات ناپخته و نسنجیده قبل از انجام تمهیدات و مقدمات لازم
دو: پایداری تا رسیدن به نتیجه؛
سه: ایجاد شور و نشاط در همراهان و پرهیز از سستی؛
چهار: هماهنگ کردن مجموعه ای که می بایست آن کار را انجام دهند.
8 ـ ساختار تصمیم گیری پیامبر صلی الله علیه و آله :
سرنوشت کارها به تصمیم گیری ها گره خورده است.
نوع و نحوه تصمیم، چگونگی آن و اصول و مبانی تصمیم گیری نقش اساسی را در پیروزی یا شکست ایفا می کند. شالوده اصلی پیکره تصمیم های پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ را سه عنصر اصلی:
باورهای شخصی، وحی و مشورت تشکیل می دهد.
الف: باورهای شخصی
پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ بر اساس باورهای فکری خویش با توجه به سلامت عقلانی و کمال روحی که لازمه انسان کامل است، بهترین تدبیرها را برای پیشبرد امور اندیشیده و اتخاذ می کردند. وی با تدبر در امور و عاقبت اندیشی و آینده نگری، به درستی مسیر حرکت را تبیین و پس از شناسایی همه جانبه امر، زمینه اقدام درست را فراهم می کردند. مهمترین لازمه حسن تدبیر شخصی ایشان کسب اطلاعات لازم برای تصمیم گیری بوده است. مشی ایشان براین بود که برای گرفتن تصمیم معقول، نخست اطلاعات کامل از جوانب موضوع به دست می آورد، سپس با بهره گیری از آن اقدام می کردند. استفاده از عناصر و افرادی به نام «عریف» و «نقیب» برای تصمیم گیری در میان قبیله های مختلف و یا بهره گیری از «عیون» به عنوان امین هایی که به ایشان اطلاعات لازم را می رساندند، روشنگر اهمیت و حساسیت برخورد آگاهانه با قضایا و اخذ تصمیم بوده است.
این از ویژگی های مدیریت نوین و موفق است که قبل از اقدام، جوانب کار را سنجیده و پس از ارزیابی وارد اجرا می شود، اما در مدیریت های غیر علمی و ناپخته ابتدا عمل می شود و آن گاه برای رفع عوارض منفی و فاسدهای اقدامات نسنجیده، تلاش می شود.
ب: وحی و دستورات غیبی
در برخی موارد و مواضع با توجه به حساسیت موضوع و یا احیانا جهت فصل خطاب، بیانات قرآنی وظیفه را تبیین و به بگومگوهای فردی و گروهی پایان می داد که این نوع تصمیمات مستقیما از طرف خدای سبحان ابلاغ و در نتیجه همگان امر الهی را پذیرفته و تسلیم می شدند.
ج: مشورت
مشورت فصل زیبا و نسبتا گسترده ای است که در حوزه مدیریتی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ مکرر مشاهده می شود. دیدگاه حضرت در مورد مشورت از گفتار وی بر می آید که می فرماید:
«هیچ قومی مشورت نکردند، جز آن که به بهترین امور هدایت شدند.»
امام هشتم ـ علیه السلام ـ نیز فرموده اند:
«ان رسول الله ـ صلی اللّه علیه وآله ـ کان یستشیر اصحابه ثم یعزم علی ما یرید.»
«پیامبر خداـ صلی الله علیه و آله ـ همواره با یاران خویش رایزنی می کردند، سپس تصمیم خود را عملی می ساختند.»
بدیهی است اقدام به مشورت در بررسی و مطالعه جوانب کار است، اما پس از مشورت، برای تصویب و اجرا، اراده واحدی تصمیم گیری می کند، و گرنه موجب هرج و مرج می شود. بیان قرآن کریم هم مؤید همین معناست:
«و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله»
«با آنان مشورت کن؛ سپس هنگامی که تصمیم گرفتی پس بر خداوند توکل کن.»
ضمیر در مشاوره جمع است اما ضمیر در تصمیم گیری مفرد. پس استنباط می شود که رایزنی با تصمیم گیری توسط یک اراده واحد هیچ گونه ناسازگاری با یکدیگر ندارند. برخی از رایزنی های مهم حضرت که در کتاب های تاریخ آمده است عبارت است از: در غزوه بدر درباره اصل جنگ، تعیین موضع نبرد و اسیران جنگ در جنگ احد شورایی تشکیل داد و در نحوه مقابله با لشکر قریش مشورت و آن گاه تصمیم گیری کرد؛ در جنگ احزاب(خندق)برای مقابله با سپاه کفر و شرک در پیکارهای بنی قریظه و بنی نضیر؛ در ماجرای حدیبیه بعد از این که مشرکان مانع ادامه حرکت کاروان زیارتی مسلمانان به مکه شدند؛ هنگام فتح مکه زمانی که حضرت شنید ابوسفیان به اردوگاه می آید، در غزوه طایف پس از محاصره دشمن درباره ماندن و ادامه محاصره و در موارد گوناگون دیگر با اصحاب به مشورت و رایزنی پرداخت.
این شیوه روشنگر اصل متقن مدیریت نوین است که می گوید: رهبری فرمان «به» کارکنان نیست، بلکه کار «با»همکاران است. با این شیوه، مدیر همواره ایجاد«نظام مشارکتی»را جزء استراتژی سازمان و تشکیلات خود قرار می دهد و از نتایج مثبت آن بهره مند می شود.
این استراتژی علاوه بر فواید درست اندیشی و پختگی تصمیم می تواند در رشد و بالندگی یاران و همکاران و کمک به آنان برای کشف خود و آمادگی برای پیدا کردن راه حل های مشکلات پیش آمدی بسیار مؤثر افتد، که این خود از ارکان تعریف مدیریت، یعنی: تربیت و پرورش نیروهای انسانی می باشد. البته نباید نقش توکل و اهمیت آن که جلب عنایت و امدادهای الهی است را در تصمیم گیری های حضرت فراموش کرد.
قاطعیت در اجرای تصمیم هم بعد از تصمیم گیری یکی از ارکان مهم و جوانب اساسی تصمیمات پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ بوده است. وی آن گاه که همه مقدمات انجام کار مهیا و آماده می شد، برای اجرای تصمیم و عمل به عزم خود هیچ درنگی روا نداشته و با قاطعیتی ویژه یک روح بزرگ و روحیه ای سترگ و با صلابت برای وصول به هدف، توانا و توانمند وارد میدان عمل می شدند.
8 ـ توجه به کیفیت بیش از کمیت
ملاک ارزشمندی برنامه ها و رفتارها به کیفیت آنهاست نه به بزرگی اعداد و ارقام ناشی از کمیت زدگی مفرط، چنان که قرآن کریم می فرماید:
«الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوکم ایکم احسن عملا»
«(خداوند) مرگ و زندگی را قرار داد تا شما را آزموده که کدام یک رفتارهای بهتر و پسندیده تری از خود نشان می دهید.»
خداوند نفرمود: «اکثر عملا» بلکه فرمود: «احسن عملا»
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: وقتی خبر مرگ سعد بن معاذ را به پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ گزارش دادند، برخاستند. دستور دادند مقدمات کار دفن را انجام دادند تا این که او را در قبر گذاشتند. هنگامی که کار ساختن لحد پایان گرفت بر آن خاک می ریخت و قبر را با گل و خاک تسویه می کرد. در این حین فرمود:
«من می دانم که آن جسد فرسوده می شود و می پوسد، لیکن خداوند بنده ای را دوست دارد که چون کاری را انجام دهد، آن را درست و با استحکام و اتقان به انجام رساند.»
9 ـ وفای به عهد و پای بندی به پیمان
اساس روابط انسانی و مناسبات اجتماعی بر پایه عهد و پیمان هاست، و در صورت نادیده انگاری این اصل مهم، خلل بزرگی در روابط میان انسانها ایجاد می شود که نتیجه آن بی اعتمادی، هرج و مرج و نابسامانی در تعامل میان افراد جامعه و گروه های اجتماعی است. پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ به دلیل پای بندی به عهد و پیمان و رعایت اصل وفاداری و ادای امانات بود که پیش از نزول وحی او را «امین» لقب دادند. ایشان به کوچکی و بزرگی عهد و پیمان، به ماهیت و شکل آن نظر نداشتند، بلکه به اصل لزوم وفای به عهد و پیمان توجه داشتند که در هر حال عهدی است که باید استوار بماند. خواه مکتوب باشد یا نباشد. میان او و فردی باشد یا میان او و قبیله و عشیره ای. جنبه شخصی و خصوصی داشته باشد یا اجتماعی و سیاسی. پیمان مؤثر و مهمی باشد یا کم تأثیر و بی اهمیت. در همه وضعیت های مختلف، آن حضرت خود را ملزم به وفا و وفاداری می دانست.
امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرمودند: رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ با مردی قرار گذاشت که در کنار صخره معینی در انتظار آن مرد بماند تا وی برگردد.
امام فرمود: شدت گرمای آفتاب پیامبر را در آنجا آزار می داد. اصحاب از حضرت خواستند: چه می شود به سایه منتقل شوید تا آن مرد بیاید. پاسخ فرمود: وعده گاه ما همین جاست و باید همین جا بمانم تا بیاید.
امام علی ـ علیه السلام ـ در مورد پیامبر فرموده است:
«کان اوفی الناس بذمة.»
«از همه مردم نسبت به آنچه تعهد می کرد، وفادارتر بود.»
از این عهدهای کوچک تا پیمان های بزرگی چون عمرة القضا که مسلمانان بر اساس مفاد صلح نامه حدیبیه تنها سه روز حق داشتند در مکه بمانند، که رسول خداـ صلی اللّه علیه وآله ـ پس از گذشت سه روز لحظه ای درنگ نکرد و مکه را ترک کردند همه و همه در نظر ایشان در ماهیت اصلی لزوم پای بندی به عهد و پیمان یکسان بود و خود را متعهد به وفای به عهد می دانستند.
10 ـ عدم احتجاب از مردم
در نظام مدیریتی پیامبر فاصله گرفتن از مردم و ترس از همپایی با ایشان در حوادث و امور روزمره معنایی ندارد. وی نه تنها با مردم خویش در تماس مستقیم بود بلکه از راه های گوناگون و مطمئن همواره از حال و وضع ایشان کسب اطلاع کرده و با خبر می شدند.قسمتی از وقت شخصی خود در منزل را نیز که به خود اختصاص داشت با مردم برای بیان مشکلات و راهگشایی تقسیم کرده بود از آن حضرت روایت شده است:
«ایما و ال اغلق بابه دون ذوی الحاجة اغلق الله رحمته عنه عند حاجته.»
«هر زمامداری که درگاه خویش را بر روی ارباب نیاز و حاجت ببندد، خداوند رحمت خود را بر او هنگام نیاز و حاجتش ببندد.»
11 ـ توجیه و تبیین امور و اهداف و برنامه ها برای همراهان
در علم مدیریت جدید گفته می شود: رهبر «آنچه باید انجام شود» و این که «چرا باید انجام شود» را تعلیم می دهد. از لوازم اداره صحیح امور و مدیریت درست، آن است که: مجموعه ای که در یک حوزه کاری فعالیت می کنند نسبت به برنامه ها، اهداف، روش ها و شیوه های عملکردی توجیه باشند. این امر باعث می شود تردیدها و دودلی ها رفع، و در سایه روشنی بستر حرکتی فعالیت ها، حرکت به سوی هدف با سهولت و سرعت بیشتری انجام گیرد؛ زیرا پذیرش قلبی انجام کار، زمینه ساز محیطی توأم با اطمینان و آرامش می باشد. بنابراین، رهبر و زمامدار هرگز نباید به صرف این که خود به درستی برنامه ها و روش ها و اهداف اطمینان دارد، در توجیه مردم کوتاهی کرده و آن را امری غیر لازم به حساب آورد. نمونه تاریخی از این نوع توجیهات را ما در تقسیم غنایم بعد از غزوه حنین و هوازن که انصار از غنایم محروم ماندند و ابتدا موجب بدگمانی و تحیر آنان شد را شاهدیم که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به تحلیل موضوع پرداختند و در نتیجه انصار با فلسفه ماهیت امر آشنا و با پذیرش حکم و تسلیم در برابر حکم حکیمانه رسول خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ موضوع خاتمه یافت.
12 ـ انتقاد پذیری و تن دادن به اصل نظارت همگانی
سلامت سازمان های مدیریتی خرد و کلان در گرو باز بودن راه نصیحت به آنان و انتقاد از آنهاست، زیرا در این صورت است که نابسامانی ها، ناتوانی ها و گاهی کجروی ها آشکار و توانمندیها و راهکارهای درست و بالنده میدان رشد می یابند.
زمامدار باید بداند برای توفیق در اداره امور مردم، به انتقادهای سازنده و همچنین روحیه انتقاد پذیری نیاز مبرم دارد، زیرا با تحقق اصل نظارت همگانی که در قالب امر بمعروف و نهی از منکر و تحت عنوان «نصیحت خیرخواهانه» در معارف دینی آمده است، ضمن آن که عرصه بر متملقان و چاپلوسان طماع و افسونگر که مخربترین عناصر برای تشکیلات مدیریتی هستند، بسته می شود، راه برای نیکخواهان و دلسوزان باز و در نهایت زمامدار از رهنمودهای خیرخواهانه و نگاه های خرده گیر دلسوزانه بهره گرفته، چشم و نظرش بر ناراستی ها و ناتوانی ها گشوده می شود و در نهایت، در صدد اصلاح بر می آید، و این، انتخاب«بهترین گزینه» با «کمترین هزینه»برای حل مشکلات است. این اصل از چنان اهمیتی برخوردار است که پیامبرـ صلی اللّه علیه وآله ـ در ضمن سخنرانی حجة الوداع در مسجد خیف فرمود: سه خصلت است که قلب هیچ مسلمانی نباید در آن باره خیانت کند:
1 ـ خالص کردن عمل برای خدا؛
2 ـ نصیحت پیشوایان مسلمان؛
3 ـ همراه بودن با جماعت مسلمنان.
13 ـ عدالت و انصاف با تکیه بر قانونگرایی و قانونمندی
تمامی حکومت ها اعم از ملل متمدن یا ابتدایی دارای نظام ها و قواعدی هستند تا بر پایه عدالت و اصول دادگستری همه را تحت نفوذ و سیطره خود قرار داده و جامعه را نظم دهد. این قوانین ثابت که باید به بسط عدالت بیانجامد، محوری ترین ارکان حکومت هاست. تدوین قوانین و قواعد عدالت گستر و اجرای آنها و تسلیم همگان و تساوی عموم در برابر این اصول و قوانین، هماهنگی با عالم تکوین به حساب می آید که بر اساس عدالت مطلق الهی تدبیر و اداره می شود و گریز از آن نیز ساز مخالف زدن با آهنگ موزون و مترنم نظام حکیمانه هستی است. از این رو، اساسی ترین شعار در حوزه نظر و مهمترین اقدام در حوزه عمل، سردادن سرود عدالت و اجرای زیباتر این سرود زیباست. پیامبر اسلام از همان ابتدا، با استفاده از هر فرصتی، زمینه تحقق این بزرگترین تکلیف الهی را در حوزه جغرافیایی تاریخ نخستین اسلام مهیا و آماده می کرد. وی برای اصلاح اوضاع نابسامان و هرج و مرج و بی عدالتی آن روز، ابتدا فکری به حال شرایط گریز از مرکز عربستان کرد تا نظامی بر اساس« یک حاکم و یک قانون» پی ریزی می کند. در نخستین گام، مردم را برای پذیرش و قبول قانون عمومی مرکزی آماده کرد و برای پایان دادن به هر بی عدالتی و انتظام جامعه نوپای سیاسی« سند مکتوب» حکومتی مدینه را تدوین و ابلاغ کرد.
پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در این سند عالی ترین قوانین حقوقی، جزایی، اجرایی را در دو حوزه سیاست داخلی و خارجی بدون هیچ گونه رنگ و بوی استبداد و خودکامگی و با مداخله دادن عناصر اخلاقی و معنوی در این مکتوب سیاسی ـ حکومتی، آن را به عنوان اولین قانون اساسی مکتوب در جهان ارایه داد.
حضرت در این منشور، احکام و مقرراتی را به مردم ابلاغ کرد، که آن را در حق خودش نیز کاملا مساوی با سایران نافذ دانست و خویش را مانند دیگران مشمول مقررات آن معرفی کرد. بدیهی است وقتی مردم احساس کنند زمامدارشان به عنوان مقتدرترین عنصر جامعه نمی تواند بر خلاف قانون عملی انجام دهد، حساب کار خودشان را در قانون شکنی و احترام به قانون کرده و هر کس مواظب است تا از تخلف دوری کرده و به خواست قانون تن دهد.
اگر به بندبند این سند مکتوب پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ نگاهی بیندازیم، می بینیم شایع ترین عنصر ترکیبی که ماهیت اصلی آن را در بر می گیرد، همانا عدالت و عدالت گستری است.
این اهتمام به عدالت و بسط و اجرای آن در تمام زوایای زندگی زیبای پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به روشنی دیده می شود و همین نیز مهمترین بخش «سیره مدیریتی» او محسوب می شود. نگاهی به عهدنامه «معاذ بن جبل» فرماندار یمن و همچنین عهدنامه «عمرو بن حزم» که دستورالعمل های حکومتی پیامبر به کارگزارانش است روشنگر این امر و مؤید این مطلب است.
پیامبر در اجرای حق و حد هیچ سفارشی را قبول نمی کرد و هیچ کس را فراتر از قانون نمی دید و همواره می فرمود:
«مردم در برابر قانون نظیر دندانه های شانه با هم مساوی اند.»
در اجرای قانون، درست مانند وضع قانون به عدالت فکر می کرد، و در این راه بسیار جدی بود.
«یکی از زنان مسلمان به نام فاطمه مخزومیه از قبیله و خانواده ای با نام و نشان، مرتکب سرقت می شود. وقتی جرم بر اساس موازین قضایی به اثبات می رسد، حضرت دستور اجرای حد می دهد. اجرای حد به طایفه ایشان گران می آید و برای رهایی او از حد شرعی تلاش می کنند و به وسایلی متوسل می شوند. از جمله اسامة بن زید را برای شفاعت نزد حضرت می فرستند.
پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به وی می فرماید: آیا درباره جاری نشدن حدی از حدود خداوند شفاعت می کنی؟ و آن گاه فرمود: ملت های پیشین را این کردار زشت(عدم اجرای قانون در حق سرشناسان و اجرای آن در حق ضعیفان) به سقوط و تباهی کشاند.
سپس اضافه کرد: در مجازاتی که خداوند مقرر کرده است جای شفاعت نیست به خدا قسم! اگر دخترم فاطمه ـ علیهاالسلام ـ چنین گناهی را مرتکب می شد حکم خدا را اجرا می کردم.
این همان پیامبری است که در آخرین روزهای عمرش به زحمت وارد مسجد می شود و از مردم می خواهد «هر کسی بر گردن من حقی دارد آماده قصاصم و از هر کس مالی نزد من مانده است بیاید و از مال من بردارد. حق هر که را ضایع کرده ام. در همین دنیا بستاند و یا مرا به بزرگواری خویش عفو کند.»
سوادة بن قیس از میان جمعیت بلند می شود و آن ادعا را می کند حضرت ضمن آن که می فرماید: ای سواد! معاذ الله من هرگز تعمد نداشته ام، ولی در عین حال دستور می دهد همان عصا را حاضر کرده و به سوادة دهند. پیراهن خویش را بالا می زند و می فرماید: بیا و قصاص کن...
رهبر آسمانی اهل زمین که علی ـ علیه السلام ـ در بیان سیره اش فرمود:
«راه و رسم او معتدل، روش او صحیح، سخنانش روشنگر حق و باطل و حکمش عادلانه بود.»
