قرآن، این بزرگترین محور اتحاد مسلمین جهان، قرنهاست که دستخوش غبار افکار و بر کنار از زندگی آدمیان، مهجور مانده است...

راهکارهای ایجاد انس با قرآن کریم در میان اقشار مختلف جامعه

علی اصغر شعاعی

چکیده

قرآن، این بزرگترین محور اتحاد مسلمین جهان، قرنهاست که دستخوش غبار افکار و بر کنار از زندگی آدمیان، مهجور مانده است. یکی از راه‌های رفع این مهجوریت، گسترش فرهنگ انس با قرآن کریم میباشد.

در این مقاله، ضمن بیان خاطراتی از مشاهدات حضوری نویسنده از سفرهای تبلیغی به کشور‌های مختلف جهان، به برخی از کاستیهای موجود در عرصه فعالیت‌های قرآنی کشور اشاره شده است و راهکارهایی جهت ایجاد انس با قرآن کریم در میان اقشار مختلف جامعه ارائه گردیده است. توجه ویژه به بحث فرهنگسازی قرآنی از طریق تبیین جایگاه قرآن به عنوان کتاب زندگی و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود (حوزه‌هایعلمیه، مساجد و حسینیه‌ها، خانواده، مدارس، صدا و سیما، رسانه‌ها، مراکز آموزش عالی و دانشگاهی، سینما و تئاتر، اینترنت و جرائد) تلاش همه جانبه جهت جامعه عمل پوشاندن به توصیه نبی اکرم9 مبنی بر تمسک به ثقلین، همچنین ایجاد انگیزه و احساس نیاز برای رجوع به قرآن کریم، از جمله این موارد میباشد.

کلیدواژهها: قرآن، انس با قرآن، فرهنگسازی، ثقلین، قرائت، مفاهیم.

 

مقدمه

قرآن کریم، ریسمان استوار و دستاویز محکمی است که خداوند به بندگانش هدیه داده است و بنابر سفارش رسول مکرمش، در کنار عترت، میبایست به آن تمسک ورزید. (سیوطی،1414 هـ.ق، ج2، ص60؛ کلینی، 1389 هـ.ق، ج2، ص415)

قرآن، تنها کتاب آسمانی است که از تحریف مصون مانده و یگانه کلامی است که بر بلندای قلة فصاحت، هدایت و رستگاری را نوید داده (اسراء، 2) و رمز و راز مکتوم عالم را باز میگوید. (نحل، 89)

در مکتب اسلام، قرآن به عنوان بهترین و مطمئنترین راه انس با حضرت حق تعریف شده است. گرچه انس با قرآن کریم مراحل مختلفی دارد از جمله: نگاه، شنیدن، روخوانی، قرائت، ترتیل، تلاوت، درس (مراجعه مکرر)، حفظ، تدبر، تفکر، تمسک، فهم و عمل؛ اما مرحله نهایی و اصلی انس، عمل کردن به دستورات آن امانت مقدس الهی و پیاده نمودن در جامعه میباشد.

متأسفانه، امروزه در بسیاری از جوامع، انس با امور دنیوی بر انس با قرآن مقدم شده است. در جامعه دینی ما نیز، گرچه در سایه عنایات حضرت حق و با تلاش و زحمات امام راحل (ره) و مسئولین دلسوز نظام بویژه مقام معظم رهبری و نیز اساتید و خادمین قرآن کریم، بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی، شاهد رشد روز افزون فعالیت‌های قرآنی هستیم، ولی میان وضعیت فعلی و آنچه مطلوب جامعه اسلامی است، تفاوت بسیار است.

در این نوشتار سعی بر این است که راهکارهای ایجاد انس با قرآن کریم در میان اقشار جامعه بررسی شود تا مفاهیم والای این کتاب هدایت الهی، هرچه بیشتر در متن زندگی روزمره وارد شود. از این رو برخی از راهکارها جهت ایجاد انس با قرآن کریم در میان اقشار جامعه به شرح ذیل میباشد:

1. توجه ویژه به بحث فرهنگسازی قرآنی

یکی از راهکارهای ایجاد انس با قرآن کریم در میان اقشار جامعه، بحث فرهنگ-سازی است. در کشور ما، علیرغم توجه به بحث آموزشهای قرآنی، نسبت به بحث فرهنگسازی کمتر عنایت شده است؛ در صورتی که این بحث مقدمه و مکمل بحث آموزش میباشد و تا هنگامی که جوانان ما انگیزه کافی برای یادگیری قرآن نداشته باشند، روشهای آموزشی جوابگوی خطاهای موجود نیست. به عنوان مثال، در کشور سودان، به علت وجود چنین جریان مثبتی، شاهد انس مناسب مردم با قرائت و حفظ قرآن کریم میباشیم. در این کشور، غالب افراد بالای دیپلم حافظ کل قرآن و سایر افراد، حافظ قسمتی از قرآن می‌باشند و در مساجد، نمازگزاران خود را موظف میدانند تا بعد از هر نماز یومیه، حداقل به مدت 15 الی 20 دقیقه (مجموعاً حدود یک ساعت و نیم) قرآن بخوانند و سپس از مسجد خارج شوند.

در اینجا به دو مصداق از مصادیق مهم بحث فرهنگسازی اشاره مینمائیم.

1. 1. تبیین جایگاه قرآن به عنوان کتاب زندگی

قرآن کریم، چشمه‌سار بیپایان و فوران آب حیات است. (انفال، 24) شعاع پر فروغش، روشنی بخش ظلمتکده عالم ملک است. (ابراهیم، 1) مسلماً چنین کتابی، کتاب زندگانی و حیات است و مسلمانان نیز می‌بایست به این پیمان نامه الهی، عشق ورزند، بفهمند و عمل کنند.

مع الاسف، شاهد هستیم که در کشورمان، بیشترین کاربرد قرائت قرآن در مراسم ختم و سوگواری است و سوره الرحمان که عروس قرآن است و در برخی کشورها همچون پاکستان، در مراسم عروسی خوانده میشود؛ مختص مراسم ختم است. در سفر به پاکستان، در مسجدی از مردم خواستم تا سوره مورد علاقه خود را اعلام کنند و آن‌ها همه از من درخواست تلاوت سوره الرحمان را نمودند. (مشاهدات شخصی، پاکستان، لاهور، سال 86)

در مالزی، شب‌های عروسی، قرآنها بین بستگان عروس و داماد توزیع میشود و هر یک به اندازة توانایی خود، آیاتی را تلاوت و به عروس و داماد هدیه میکنند. (در سال 82 سریال مستند «عروسیهای مالزی» از شبکه یک سیما پخش گردید)

در سفرهایی که به چند کشور آفریقایی داشتهام، مشاهده کردم که در برخی نقاط، مردم هنگام استماع تلاوت قرآن، خود را به تبسم وا میدارند؛ چرا که اعتقاد دارند، قرآن به عنوان پیام الهی حاوی خبرهای شاد و سرور انگیز برای انسانهاست؛ (مشاهدات شخصی، غنا، آکرا، سال 82) لذا از شنیدن چنین آیاتی، به انسان سرور معنوی دست میدهد.

یکی از عوامل جذب جوانان به سمت قرآن، میزان لذت بردن از دیدن و شنیدن و خواندن قرآن است که متأسفانه چنین حسی در جوانان ضعیف است و اکثراً با شنیدن قرآن، یاد مرگ و خبرهای ناگوار میافتند.

قرآن، شورانگیزترین نغمهای است که جانهای مشتاقان را به خویش میخواند و سرور و وجد و ابتهاج را در دلها میسراید. (زمر، 23)

مسلماً، جهت رفع این مهجوریت، میبایست به بحث فرهنگسازی نگاه ویژه کنیم. به عنوان مثال، میتوان الگوی «عروسیهای مذهبی» را طراحی و ارائه کنیم. معمولاً از فرصت ایجاد شده در اجتماع حاضر در عروسیها استفاده مطلوب نمی-گردد و احیاناً به بطالت و گاهی به گناه گذران میشود؛ در صورتی که میتوان برنامههایی را برای یک عروسی مذهبی تعریف کرد؛ از جمله: قرائت قرآن کریم، مداحی، تواشیح و مسابقه.

مسلماً، ایجاد چنین تحولی در عروسیها و سایر مراسم، باعث ایجاد انس هرچه بیشتر مردم با قرآن و عترت: میگردد.

1. 2. استفاده بهینه از ظرفیتهای موجود در مراکز فرهنگسازی کشور

جهت ایجاد انس با قرآن کریم در جامعه، میبایست نگاه ویژهای به نقش مراکز فرهنگسازی داشته باشیم. حوزههای علمیه، مساجد و حسینیهها، خانواده، مدارس آموزش و پرورش، رسانه صدا و سیما، مراکز آموزش عالی و دانشگاهی، سینما و تئاتر، اینترنت و جرائد، از عوامل مؤثر در تولید فرهنگ معنویت و کمالات و فضائل انسانی است که در ادامه، به توضیح چند مورد مهم میپردازیم.

حوزههای علمیه

حوزههای علمیه با پرورش فقها و مجتهدان به نام در طول تاریخ، توانستهاند بزرگترین خدمت را به جهان اسلام عرضه کنند.

جهت تأثیر گذاری هرچه بیشتر حوزههای علمیه در امر فرهنگسازی، میبایست اولاً: به مباحث قرائت، حفظ و تفسیر توجه بیشتری شود. به عنوان مثال، ورودی حوزههای علمیه برخی از کشورها از جمله، سودان و مصر، حفظ کل قرآن کریم میباشد. در حالی که در کشور ما، تنها چند سالی است که روخوانی و روانخوانی به عنوان شرط ورود به حوزهها مطرح شده است. ثانیاً: در حوزهها، همانند برخی از حوزههای علمیه جهان اسلام، تفسیر به عنوان درس اصلی در نظر گرفته شود. ثالثاً: همانند اکثر حوزههای علمیه جهان اسلام، تدریس دروس، با زبان و لهجة عربی صورت پذیرد.

بنده در کشور چین شاهد این مطلب بودم که ائمه جماعات، مسلط به مکالمه عربی بودند و نمازها را با لهجه عربی میخواندند و در بازدید به عمل آمده از حوزة علمیه پکن، متوجه شدم، کلیه دروس با زبان عربی تدریس میگردد.

رابعاً: در حوزههای علمیه به کلیه مراحل انس با قرآن کریم، توجه کافی مبذول شود. به عنوان مثال، دانش آموختهی حوزه، میبایست فردی باشد که در زمینه قرائت، حفظ، تفسیر و... به مرتبهای شایسته شأنش دست یافته باشد.

مساجد و حسینیهها

پیامبر عزیز اسلام، پس از هجرت از مکه، هنگامی که به سرزمین مدینه قدم گذارد، اولین مرکزی که تأسیس نمود، مسجد بود. ایشان میفرماید: «اَحَبّ البلاد الی الله مساجدها» یعنی دوست داشتنیترین جا در شهرها در پیشگاه خدا، مسجدهای آن است. (حر عاملی، بیتا، ج 5، ص 59)

در اسلام، مسجد، ضمن ایفای نقش اساسی در تعلیم و تربیت جامعه و خصوصاً نسل جوان، مرکز نشر فرهنگ اسلام و قرآن، اصلاح و گره گشایی از امور مردم، رسیدگی به اختلافات میان مسلمین و اقامه عبادات دسته جمعی میباشد.

در برخی کشورها مانند سودان، مسجد همچون دانشگاهی، در جریان فرهنگ‌سازی دینی مؤثر است. در این کشور، مساجداز ساعات اولیه روز تا ساعات پایانی باز بوده و در آن، فعالیتهای آموزشی برقرار است. دانشآموزان، در شیفت مخالف تحصیلی خود، در حیاط مساجد مشغول به حفظ چند آیه از قرآن کریم، به مدت حدود دو ساعت میشوند. آن‌ها ابتدا آیات را میخوانند و بر روی الواحی می‌نویسند و این کار را به دفعات انجام میدهند؛ سپس در قالب گروههایی به مباحثه میپردازند.

نتیجه این فعالیتها، حافظ کل شدن غالب افراد بالای دیپلم و اکثر مسئولین سودان (از جمله رئیس جمهور) و حافظ قسمتی از قرآن شدن افراد زیر دیپلم می‌باشد.

در کشور ما، به علت تعطیلی مساجد در اکثر ساعات، فعالیتهای قرآنی در مؤسسات و مراکز کوچک و با تحمل مشکلات بسیار، از جمله، مشکل مکان و بودجه انجام میگیرد و تنها تعداد کمی از مساجد دارای فعالیت فرهنگی میباشد.

در حدیثی از جابر، آمده است که پیامبر9 میفرماید: روز قیامت، سه چیز به پیشگاه خدا شکوه میبرند: قرآن، مسجد و عترت:. قرآن میگوید: پروردگارا، مرا تحریف و پاره پاره کردند؛ مسجد میگوید: پروردگارا، مردم مرا کنار گذاشتند و ضایع کردند و عترت میگویند: پروردگارا، مردمان، ما را به قتل رساندند و طرد کردند و فراری دادند. آنگاه به دادخواهی، بر روی دو زانو مینشینند و خدای متعال می-فرماید: برای رسیدگی به شکایت و دادخواهی سزاوارترم. (مجلسی، 1403هـ.ق، ج 7، ص222)

مساجد به عنوان مهمترین پایگاه فرهنگسازی، نقش مهمی در ایجاد انس در جامعه دارند و در صورت فعال شدن، علاوه بر رفع مشکلات بودجه و مکان فعالیت‌های قرآنی، باعث افزایش تعداد مراجعین برای یادگیری قرآن و احکام و سایر فعالیتهای آموزشی میشود.

در خصوص مساجد، پیشنهادات ذیل به مسئولین فرهنگی کشور ارائه گردیده است:

1. در سال 1387، از سوی مجمع قاریان و حافظان قرآن کریم قم، طرحی تحت عنوان سرباز مسجد، به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال شد که مورد استقبال مسئولین محترم آن ارگان قرار گرفت و قرار شد کمیسیونی جهت بررسی آن تشکیل گردد. در این طرح، قاریان و حافظان و طلبههای آشنا به فعالیتهای قرآنی و فرهنگی، میتوانند مدت خدمت سربازی خود را به عنوان خادم فرهنگی در مساجد بگذرانند.

2. یکی از برنامههای قرآنی که از چند سال قبل در اکثر مساجد اجرا میگردد، برنامه «تلاوت نور» میباشد که تأثیراتی مطلوب در جریان فرهنگ سازی دارد.

بنابراین طرح، در مساجد پس از نماز عشا، قرآن‌ بین نمازگذاران پخش میشود و یک نفر صفحهای از قرآن را تلاوت میکند و حاضرین او را همراهی مینمایند. در این خصوص، پیشنهاد میگردد: از قاریان نوجوان همان محله استفاده گردد و پس از تلاوت، امام جماعت به ترجمه و مفاهیم یکی از آیات اشاره نماید. در ضمن اذان هم به صورت زنده، توسط یکی از قاریان نوجوان اجراء گردد.

3. در ساخت مساجد، قسمتی جهت آموزش و انجام امور فرهنگی و قرآنی و تشکیل کلاس در نظر گرفته شود.

مساجد چین در اکثر ساعات باز است و امام جماعت، جهت پاسخگویی به سؤالات دینی حضور دارد و حقوقش از طرف دولت چین تأمین میگردد. اما نکته جالب این است که در برخی مساجد این کشور، قسمتی را جهت انجام امور فرهنگی اختصاص دادهاند.

4. در حال حاضر، مساجد تحت نظارت ارگانهای متعددی میباشند که هیچ یک، پاسخگوی مشکلات خاص مساجد نیست. پیشنهاد میگردد: ارگان خاصی، متولی کلیه امور مساجد باشد تا بتواند در مواقع ضروری پاسخگو باشد، و برنامه‌ریزی و نظارت، به صورت هماهنگتر و دقیقتر انجام شود.

5. مسجد به عنوان خانه خدا میبایست در اکثر ساعات باز و فعال باشد. پیشنهاد میگردد: مرکزیت فعالیتهای قرآنی و دینی از مؤسسات به مساجد انتقال یابد.

اما در مورد حسینیهها، میتوان به این نکته اشاره کرد که با توجه به وجود شور مناسب در عزاداران حسینی، به نظر میرسد توجه به برنامههای قرآنی در کنار مراسم عزاداری، موجب گسترش فرهنگ انس با قرآن و عترت: میگردد. به علاوه، حسینیهها در اکثر ایام تعطیل میباشد که با توجه به مشکل مکان جهت گسترش فعالیت‌های قرآنی، بهتر است از این فرصت استفاده شایسته نماییم.

خانواده

یکی از مهمترین مراکز فرهنگسازی، خانواده است. مسلماً ایجاد فضای قرآنی در خانوادهها، نقش مؤثری در ایجاد انس با قرآن کریم در بین اقشار جامعه دارد. در این خصوص، پیشنهاد میگردد: به گونهای برنامهریزی شود که شرایط، جهت تشکیل جلسات مذهبی خانوادگی فراهم گردد. در کشور ترکیه، علیرغم عدم وجود شرایط مناسب جهت انس با قرآن کریم، به دلیل برگزاری جلسات قرآنی در بین خانوادها، در بین افراد مذهبی، انس مناسبی با قرآن کریم ایجاد شده است. ظاهراً، طبق شواهدی، در سدههای قبل، چنین جلساتی در بین خانوادههای ایرانی رواج داشته است که در این دوره نیز، شرایط جهت توسعۀ آن فراهم است.

مدارس

مدارس آموزش و پرورش نیز از مراکز تولید فرهنگ و فضیلت اسلامی و انسانی است و وظیفة تغذیه علمی و فکری میلیونها دانش آموز را بر عهده دارد. جهت تقویت نقش فرهنگسازی مدارس، میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. اصولاً، یکی از ارکان آموزش هر زبانی، فراگیری لهجة آن زبان است. در اکثر کشورهای مسلمان، زبان عربی را که زبان قرآن است، با لهجه خاص خود فرا می‌گیرند؛ اما در کشور ما، متأسفانه عر بی با لهجه فارسی تدریس شده و این خود، از عوامل ضعف صحت قرائت نماز و اُنس کم مردم با قرآن کریم میباشد.

در کشور غنا، اکثر جوانان مسلمان، مسلط به قرآئت به روش ترتیل و با لهجة عربی، و در مواردی، مسلط به مکالمه عربی میباشند؛ در حالی که، زبان رسمی آن کشور انگلیسی میباشد. (مشاهدات شخصی، غنا، آکرا، سال 82) در آموزش و پرورش کشور میبایست تدریس عربی، همانند تدریس سایر زبانها، با تأکید بر رعایت لهجة خاصش صورت پذیرد.

2. استفاده از مربیان مجرب و آشنا به فن قرائت و مفاهیم قرآن کریم، ضروری به نظر میرسد، که برگزاری دورههای ارتقای مربیان در این زمینه مؤثر است.

صدا و سیما

صدا و سیما، و بویژه تلویزیون، امروزه به عنوان یکی از ابزار سمعی و بصری، به صورت مستقیم با روح و جان انسان در ارتباط است و در ساخت فکر و اندیشه افراد جامعه مؤثر است.

تلویزیون، معلمی است که با سادهترین راه و روش، در داخل خانههای مردم راه یافته و آنان را تغذیه فرهنگی و فکری و اخلاقی میکند و تنها، وسیلة اطلاع رسانی نیست، بلکه یک ابزار آموزشی است.

متأسفانه، پخش همیشگی و یکنواخت برخی از برنامههای قرآنی، باعث ایجاد کسالت در مخاطبین شده است. توجه نکردن به مخاطب، و عدم انعطاف اینگونه برنامهها، بینندگان، بویژه کودکان را، نه تنها به قرآن راغب نمیکند، بلکه ناخواسته به جای مأنوس کردن آنان با قرآن، احساس بیگانگی و بی‌رغبتی را در آن‌ها پرورش میدهد. در اینجاست که استفاده از مفاهیم قرآن و برقراری ارتباط مفهومی با مخاطب اهمیت خود را آشکار میسازد.

از دیگر رسانههای مرتبط با امر فرهنگسازی، رادیو معارف، رادیو قرآن و شبکه سراسری قرآن است که در این مقاله، مجال ارزیابی و نقد برنامههای مربوطه میسر نیست.

جهت افزایش نقش رسانه تلویزیون در زمینه فرهنگسازی قرآنی، موارد ذیل ارائه میگردد:

الف. ایجاد ارتباط سمعی ـ بصری مخاطب با ظواهر قرآن

پخش تلاوتهای جذاب و به تصویر کشانیدن مفاهیم قرآن با استفاده از شیوه‌های نو و متنوع، پخش در زمانهای مناسب، در گسترش فرهنگ قرآنی مؤثر است.

ب. بهرهگیری از قصههای قرآنی

داستان نویسی، امروزه به عنوان هنری اثر گذار مطرح است و بازتاب فردی و اجتماعی شگرفی دارد. از سوی دیگر، آدمی از همان کودکی، شیفته شنیدن قصه و خواندن داستان است.

توجه به قصه، در واقع یک نمونه از شیوه تعلیم و تربیت غیر مستقیم است که قرآن به عنوان کتابی تربیتی، در موارد زیادی به آن پرداخته است و در رسانهها می‌توان از این ویژگی به نحو احسن استفاده نمود.

ج. آشنا کردن مخاطبان با پندها و تمثیلهای قرآنی

در قرآن کریم بیش از 50 تمثیل دیده میشود، که بر اساس آیات شریفة قرآن، هدف از این مثال‌ها تذکر و تفکر است. (ابراهیم، 25؛ حشر، 21)

د. استفاده از جاذبههای قرائت و سایر کششهای هنری

قرآن کریم که آیاتش سراسر زیبایی و هنر است، اگر با آواز و صوت خوش قاری همراه گردد، زیبایی آن در نظر مخاطب دو چندان میشود و به راحتی بر دل‌های آماده مینشیند. شایسنه است که در برنامههای ویژة هر سن، قاریان خوش صدایی از همان گروه سنی انتخاب کنیم، تا فضای مناسب برای ایجاد علاقه و انس نسبت به قرآن کریم، در آن‌ها فراهم شود.

به علاوه، سراسر قرآن مصداق بارز هنر است. ما باید هنر را در جهت بالا بردن آگاهیهای قرآنی و جذب مخاطبان، به بهترین شکل به کار بگیریم. این مهم می‌تواند در قالب هنرهای مختلف، از قبییل بهرهگیری از تصاویر زیبا و جذاب با تکنیکهای قوی، آواهای دلنشین، تواشیح، ارائه داستانهای جذاب، اندیشههای قرآنی، شعر، نمایش، خطاطی، گویندگی و سخنوری مطرح شود. بدیهی است برای تحقق چنین امر مهمی به پژوهشگران صالح، مأنوس با قرآن، و هنرمند نیاز داریم.

هـ. استفاده از شیوههای جذاب

برنامه سازان میتوانند با استفاده از قصص قرآنی، جامعه را با سادهترین و در عین حال زیباترین زبان، به حقیقت رهنمون سازند؛ چرا که داستان‌های ذکر شده در قرآن کریم با بیانی شیوا و فصیح و مشخص، به فرد ارائه شده است. از سوی دیگر، ویژگیهای خاص در قصص قرآنی موجود است که در هر قصهای یافت نمیشود؛ زیرا هدف از طرح این قصهها آموزش و تربیت انسانها بوده است.

و. به تصویر کشیدن زندگی اسوههای قرآنی

به تصویر کشیدن زندگی اندیشمندان و عالمانی که در سنین مختلف با قرآن مأنوس بودهاند و نیز تصویرسازی مستند از کودکان و نوجوانان مأنوس با قرآن و نیز تهیه فیلم داستانی و سریال در این زمینه، از دیگر سوژههایی است که در برنامه سازی میتوان از آن بهره گرفت.

ی. پخش اخبار قرآنی و دینی از شبکههای مختلف و در زمانهای مناسب

در حال حاضر اخبار قرآنی و دینی، تنها در شبکه قرآن و آن هم در ساعت ده صبح پخش میگردد که شایسته است همانند برنامههای ورزشی، این اخبار، در بهترین زمانها و از همه شبکهها اطلاع رسانی شود.

2. تلاش جهت تجلی پیوند قرآن و عترت: در جامعه

یکی از راهکارهای ایجاد انس در جامعه، جامه عمل پوشاندن به توصیة نبی اکرم9، مبنی بر تمسک به قرآن و عترت: میباشد. ایشان در قسمتی از حدیث ثقلین میفرماید: «و انَّهما لَن یَفتِرقا حتّی یَرِدا عَلَیَّ الحوض»؛ (حاکم نیشابوری، 1411 هـ.ق، ج3، ص118؛ متقی هندی، 1397هـ.ق، ج1، ص172؛ ترمذی، 1414هـ.ق، ج5، ص662؛ احمد بن حنبل، 1414هـ.ق، ج36، حدیث11131) که نشان دهندۀ لزوم پیوند این دو ثقل است.

در ایام محرم و صفر، که مردم ایران از شور مذهبی خاصی برخوردارند و مراسم عزاداری، مملو از جمعیت عاشق اهل بیت: میباشد؛ مسلماً شرایط جهت فرهنگسازی قرآنی کاملاً مهیاست؛ اما مع الاسف، در همین ایام بر خلاف سیره معصومین: فعالیتهای قرآنی دچار رکود یا تعطیلی میشود و اکثر جلسات قرائت و تفسیر کشور تعطیل میگردد.

با توجه به اینکه در کشورمان، در خصوص انس با اهل بیت: فرهنگسازی خوبی انجام شده است و با عنایت به اینکه قرآن و عترت به عنوان دو امانت الهی در بین مسلمانان به ودیعه گذاشته شده است، شایسته است از این انس، جهت تقویت میزان انس مردم با قرآن استفاده شود. جهت اجرایی شدن این موضوع می-توان به موارد ذیل اشاره نمود:

1. تشکیل هیأت‌های قرآن و عترت: به جای تشکیل هیأتهای جداگانه قرآن و عترت:.

2. استفاده بهینه از ظرفیت حسینیهها، جهت آموزش امور مربوط به قرآن و عترت:.

3. بیان سیره قرآنی معصومین: جهت ترویج انس با قرآن کریم.

4. توسعه فعالیتهای قرآنی در ماههای محرم و صفر.

در پایان این بحث، به چند نمونه از سیرۀ قرآنی امام حسین7 اشاره میگردد.

سیرۀ قرآنی امام حسین7

امام حسین7 از دوران کودکی به قرآن مجید عشق فراوانی داشت و در تمام مراحل زندگی خود، چه در کودکی و چه در جوانی و چه در دورانهای دیگر، همیشه از قرآن سخن میگفت و قرآن میخواند و لحظهای از قرآن جدا نبود.

عصر روز تاسوعا، عمر سعد تصمیم گرفت به سوی خیمههای امام حسین7 حمله ور شده و عرصه را بر یاران امام تنگ کند، آن هنگام که حضرت ابوالفضل، خبر هجوم دشمن را به ایشان داد، امام حسین7 فرمود: به نزد اینها برگرد و اگر میتوانی از آن‌ها مهلت بگیر، تا امشب را به نماز و راز و نیاز با پروردگارم بپردازیم؛ خدا میداند که من به نماز و تلاوت قرآن عشق میورزم و دعا و استغفار را دوست دارم. (مجلسی، 1403هـ.ق، ج 44، ص 391)

در شب عاشورا، عاشقان جان بر کف امام حسین7 دور ایشان حلقه زده و ضمن اعلام وفاداری خویش، آن شب را به راز و نیاز و تلاوت آیات الهی سپری کردند؛ به گونهای که راوی میگوید: آن شب، همچون کندوی زنبور عسل از خیمههای حسینی، تا پگاه صبح، صدای قرآن و مناجات به گوش میرسید. (سیدبن طاوس، 1417هـ.ق، فصل سوم، ص 132) حتی پس از شهادت، از سر مقدس امام حسین7 در چند نوبت، در کوفه و شام، صوت قرآن شنیده شد، که در یکی از موارد، از زید بن ارقم نقل شده (محققین، 1416هـ.ق، ص 571) که از سر مطهر امام که بالای نی بود، آیه نهم سوره مبارکه کهف «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْکَهْفِ وَالرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَبا» شنیده شد.

بنابر آنچه گفته شد، شایسته است پیروان آن حضرت هم به امام و مولای خود اقتدا کرده و همواره با قرآن مأنوس باشند.

3. ایجاد انگیزه و احساس نیاز در اقشار مختلف جامعه برای رجوع به قرآن

یکی از علل کم بودن انس جوانان با قرآن، عدم وجود انگیزه کافی برای مراجعه به قرآن است. جهت ایجاد و تقویت احساس نیاز به انس با قرآن کریم میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

3. 1. استفاده از جذابیتهای هنر قرائت قرآن کریم

مسلمانان برخی کشورهای جهان، از جمله مصر، تانزانیا و پاکستان، به استماع و قرائت قرآن کریم انس زیادی دارند. به عنوان مثال، در سفری که به پاکستان داشتم، شاهد هجوم سیل علاقهمندان سوی محل اجرای برنامههای قرائت قرآن کریم بودم. تلاوت قاریان قرآن کریم در مساجد پاکستان، جزء بهترین خاطرات قرآنی آن‌ها محسوب میگردد و به گفته یکی از مسئولین سفارت جمهوری اسلامی ایران در پاکستان، هیچ هنری در پاکستان، جایگاه قرائت و حفظ قرآن کریم را ندارد. هنگام ورود قاریان و حافظان به مساجد، مردم بر گردن آن‌ها دسته گل میآویزند و هنگام تلاوت، ضمن تشویق فراوان، اکثراً متأثر از آیات الهی میگردند. (مشاهدات شخصی، پاکستان، لاهور، سال 1386)

طبق خاطرات نقل شده از قاریان اعزامی به تانزانیا، اکثر ائمه جماعات تانزانیا، با قرائت قرآن کریم آشنا هستند و این سبب شده، با اینکه زبان مردم تانزانیا فرانسوی است، اما انس آن‌ها با قرائت قرآن کریم زیاد باشد. در کشور ما علیرغم وجود قاریان، حافظان و اساتید ممتاز قرآن کریم متأسفانه، به دلیل عدم آشنایی با لهجه عربی و نیز زیباییهای هنر قرائت قرآن کریم، و گاهی به دلیل برداشت ناصحیح از مفهوم قرائت، انس عموم مردم با قرائت قرآن کریم، به معنای عام، نسبتاً کم است.

لازم به تذکر است که مفهوم صحیح قرائت، رساندن و القاء معانی قرآن کریم با استفاده از آهنگ‌های مناسب، ضمن رعایت تجوید و وقف و ابتدا است؛ در حقیقت طبق این تعریف، مهمترین رکن تلاوت، فهم قرآن است؛ اما در مواردی دیده می‌شود که به علت برداشت ناصحیح از مفهوم قرائت، این هنر مقدس مورد کم لطفی قرار میگیرد و این باعث دلسردی علاقهمندان به قرائت میگردد.

مسلماً هنر قرائت، بهترین جایگزین برای هنرهای صوتی مبتذل میباشد.

در اینجا به نمونههایی از سیره معصومین: در خصوص اهمیت قرائت قرآن کریم اشاره میگردد.

امام صادق7 فرمود: امام سجاد7 بهترین قاری زمان خود، بود و صدای خود را بلند میکرد، تا اینکه اهل منزل صدای زیبای او را میشنیدند. (مجلسی، 1403هـ.ق، ج 92، ص 195)

از حضرت امام صادق7 روایت شده است: امام باقر7 خوش صوتترین قاری قرآن بود. شب هنگام، زمانی که برمیخاست و به قرائت قرآن، مشغول میگردید، صوت خود را بلند میکرد. در آن هنگام که سقّاها، برای آوردن آب، از کنار او می‌گذشتند و همچنین، زمانی که عابران از آنجا عبور میکردند به خاطر صوت خوش آن حضرت، میایستادند و به قرائت قرآن او گوش فرا میدادند. (مجلسی، 1403 هـ.ق، ج 2، ص 195)

قرائت قرآن کریم، حتی بر غیر مسلمانان نیز تأثیر گذار است. امروزه کم نیستند، شنوندگان غیر عرب زبانی در کشورهای اروپایی و آمریکایی، که تنها از طریق شنیدن صوت دل انگیز قاری قرآن، قطرههای اشک بر گونههایشان غلتیده و اسلام آوردهاند.

در مورد اهمیت قرائت، همین بس که امام خمینی (ره) به فرزندش میفرماید: فرزندم! با قرآن، این کتاب بزرگ معرفت آشنا شو و با قرائت آن راهی به سوی محبوب باز کن و تصور مکن که قرائت بدون معرفت اثری ندارد، که این وسوسه شیطان است. این کتاب از طرف محبوب است برای تو و برای هرکس و نامة محبوب است، گرچه عاشق و محبّ، مفاد آن را نداند؛ و با این انگیزه شاید حب محبوب که کمال مطلوب است، به سراغت آید و دستت را بگیرد. (امام خمینی، 1386ش، ص 93)

البته، مسلماً وقتی زیبایی ظاهری صوت تأثیرگذار است، که زیباییهای باطنی نیز به آن افزوده شود.

از پیامبر اکرم9 پرسیده شد: چه کسی از بهترین صوت قرآنی برخوردار است؟

پیامبر جواب داد: کسی که وقتی به قرائتش گوش فرا دهی، بنگری که از خدا میترسد. (مجلسی، 1403هـ.ق، ج 2، ص 195)

3. 2. کاربردی کردن مفاهیم قرآن در زندگی روزمره

جهت ایجاد انس با قرآن کریم در بین اقشار مختلف جامعه، میبایست به گونهای برنامه‌ریزی کنیم تا آیات و مفاهیم قرآن صورت کاربردی پیدا کند. به عنوان مثال، صدا و سیما، در قالب فیلمهای مستند و داستانی و انیمیشن، آن مفاهیم والا را برای مردم به تصویر کشاند.

نتیجه

از آنچه گفته شد نتیجه میگیریم:

1. علیرغم وجود زمینههای مناسب رشد و توسعه فعالیت‌های قرآنی، به علت عدم توجه کافی به بحث فرهنگسازی قرآنی، از ظرفیتهای موجود کشور استفاده بهینه نشده است؛ لذا لازم است تا به بحث آسیب شناسی در عرصۀ فعالیت‌های قرآنی توجه بیشتری شود.

2. با توجه به نقش کلیدی مساجد در گسترش امور مذهبی، شایسته است، مرکزیت فعالیت‌های قرآنی از مؤسسات و مراکز به مساجد انتقال یابد.

3. با توجه به انس شدید مردم کشورمان به اهل بیت: میتوان از این ظرفیت جهت گسترش فرهنگ انس با قرآن کریم استفاده بهینه نمود.

4. از آنجا که ایجاد و گسترش فرهنگ انس، تلاش وسیع و همه جانبهای را می‌طلبد، لازم است در این خصوص از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده مطلوب شود.

لازم به ذکر است که راهکارهای دیگری همچون، هدفمند نمودن و استفاده بهینه از شیوهها و ابزار آموزش نوین، ایجاد موج قرآنی در جامعه نیز در امر ترویج انس با قرآن کریم مؤثر است که در مجالی دیگر به آن پرداخته شود.

 

کتابنامه

1. قرآن مجید.

2. ترمذی، محمدبن عیسی، (بیتا)، سنن، بیروت: داراحیاء التراث.

3. حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، (1411هـ.ق)، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالکتب العلمیه.

4. حرّ عاملی، محمد بن الحسن، (بیتا)، وسائل الشیعه، ایران: کتابفروشی اسلامیه.

5. موسوی خمینی، روح الله (1386 ش)، تبیان، دفتر سیزدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

6. سید بن طاووس، (1417 هـ.ق)، اللهوف فی قتلی الطفوف، قم: انوار الهدی.

7. السیوطی، جلال الدین عبدالرحمان بن ابی بکر، (1414هـ.ق)، الدر المنثور، بیروت: دارالفکر.

8. الشیبانی، احمدبن محمدبن حنبل، (1414هـ.ق)، مسند احمد، بیروت: دارالفکر.

9. عاشوری، اعظم، (1380ش)، درآمدی بر انس با قرآن، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.

10. کلینی، محمدبن یعقوب، (1389هـ.ق)، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

11. مروجی طبسی، محمدجواد، (1381ش)، با امام حسین7 در محضر قرآن، انتشارات سلسال.

12. مجلسی، محمد باقر، (1403هـ.ق)، بحارالانوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.

13. محققین پژوهشکده باقرالعلوم، (1416هـ.ق)، فرهنگ جامع سخنان امام حسین7، دارالمعروف.

14. مهدوی، سید سعید، (1381ش)، قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، مؤسسه بوستان کتاب.

15. ناطقی، محمد تقی، (1385ش)، فرهنگسازی در اسلام، نشر نسیم انتظار.

16. نسایی، احمد بن شعیب، (1348هـ.ق)، سنن نسایی، بیروت: دارالکفر.

17. الهندی، علیّ المتقی بن حسام الدین، (1397هـ.ق)، کنز العمّال، بیروت: مکتبه التراث الاسلامی.

منبع: مؤسسه سواد آموزی کوثر